سیر تحول خط و هنر خوشنویسی در ایران:
از نظر تاریخی، نخستین هنر انسان ابتدایی با خط به مفهوم هندسی آن شروع می شود.
خط در واقع به عنوان یک زبان بسیار خلاصه و انتزاعی برای بیان موضوعات مختلف در جوامع بشری به کار می رود.
البته پیدایش خط از بزرگ ترین رویداد هایی به شمار می آید که در زندگی بشر باعث تحول و رشد بسیار در آن گردیده است.
در ایران دستمایه ی اصلی خط پیش از اسلام، زبان های دوران باستان و دوران میانه است.
از گذشته های دور تصورات و اندیشه آدمی بر روی دیوارهای سنگی، ظروف سفالی و یا دست بافته های اقوام مختلف شکل گرفت و نخستین گام ها در پیدایش خط این گونه آغاز شد.
پس از ظهور اسلام ، خط در ایران دستخوش تحول می گردد و خط کوفی رواج می یابد. طی دو قرن اول و دوم ه.ق خطوط عربی تکوین یافته اند ؛ ولی با این وجود چندان توجهی به زیبایی در نوشتن خط نمی شود تا این که از اوایل قرن سوم خوشنویسی خط رونق گرفت و به تدریج اصول و قواعد خوشنویسی نیز شکل می گیرد.
بررسی خط و هنر خوشنویسی :
حدود دو هزار سال ق.م ایرانیان باستان نسبت به ابداع خطی به نام – دین دبیره – اقدام کردند. این خط گاهی نیز با عنوان خط حرفی یا خط الفبایی نیز از آن یاد می شود، عبارت است از ۴۸ حرف یا علامت که از راست به چپ نوشته می شود و هر حرف آن نماینگر صدایی خاص است.
سال ها بعد از ابداع خط ، ایرانیان باستان به تلخیص خط میخی، سومری و بابلی پرداختند و خط حرفی ساده ای را برای نگارش الواح سنگی و گلی ابداع کردند.
خط میخی ابداعی ایرانیان دارای ۳۶ حرف و یک علامت جهت جدا کردن واژه ها و شش علامت برای واژه های خاص بود که از چپ به راست نوشته می شدند.
در دوره اشکانیان و ساسانیان زبان رسمی ایرانیان، زبان پهلوی بود که تا چند قرن بعد از ظهور اسلام نیز همچنان رواج داشت.
پیدایش خط فارسی در ایران:
در اوایل خط کوفی به سبب نیاز به ویژه نیاز مذهبی مورد استفاده قرار گرفت و به همان شیوه ابتداعی نوشته می شد. اما زمان زیادی طول نکشید که ایرانیان هنرمند کوشیدند که از این خط ، خطی زیبا و با قاعده که مطابق ذوق و سلیقه آنان باشد پدید آورند و این تلاش سرآغاز هنر خوشنویسی در ایران گردید.
در آغاز قرن چهارم ه.ق ایرانیان دگرگونی تازه ای در خط پدید آوردند و با ظهور چهره درخشان – محمد بن علی فارسی – مشهور به ابن مقله ، خط و هنر خوشنویسی در ایران وارد مرحله جدیدی شد.
پیدایش انواع سبک های هنر خوشنویسی :
-
سبک خوشنویسی خط تعلیق:
در نیمه اول سده چهارم ه.ق از ترکیب دو قلم نسخ و رقاع شیوه ی – خط تعلیق – ابداع شد که مبتکر آن حسن بن حسین بن فارسی بود.
این خط که در ابتدا جهت تحریر و کتابت و نامه نگاری به کار می رفت، کم کم به صورت شکسته در آمد و به واسطه زیبایی ظاهر و شکل حروف سبب ابداع هنر خوشنویسی خط در آن دوره گردید.
-
سبک خوشنویسی خط نستعلیق:
در خصوص نام گذاری این خط باید گفت که به روایتی گفته می شود که خط نستعلیق از ترکیب خطوط نسخ و تعلیق شکل یافته است؛ زیرا این خط هم روشنی و رسم خط نسخ را دارد و هم تیزی و تندی دوائر خط تعلیق را.
میرعلی تبریزی هم زمان با امیر تیمور گورکان می زیست و از خوشنویسان دربار بود که علاوه بر خط نستعلیق، اقلام سته را نیز استادانه می نوشت.
خط نستعلیق با وجود این که زیبا ترین و روان ترین خطوط محسوب می شود، مشکل ترین آنها نیز می باشد؛ زیرا نوشتن خط نستعلیق که در آن رعایت دوازده قاعده خوشنویسی شامل: ترکیب، کرسی، نسبت، ضعف، قوت، سطح، دور، صعود مجازی، نزول مجازی، اصول، صفا و … شده باشد بسیار مشکل است.
از خوشنویسان به نام این سبک خوشنویسی می توان به میرعلی هروی، میرعماد حسنی سیفی قزوینی، میرزا محمرضا کلهر و .. اشاره نمود.
-
سبک خوشنویسی خط شکسته:
خط شکسته بر دو نوع است: خط شکسته تعلیق و متحول از آن به نام ترسل ؛ نوع دوم آن به نام شکسته نستعلیق. نوع اول به دلیل پیچیدگی و سخت خوانی متروک شده است؛ ولی شکسته نستعلیق متداول بوده و در نوشته های ثبت دفاتر و … به کار می رود.
تاریخ پیدایش این خط اوایل دوره صفوی می باشد که به همت مرتضی قلی خان شاملو پدید آمد و بعد از آن شاگردان و پیروان زیادی در این رشته از هنر خوشنویسی پیدا شدند تا زیر نظر درویش عبدالمجید طالقانی به درجه کمال در این هنر رسیدند.
خط شکسته در آغاز پیدایش یعنی عصر صفوی، خط ساده ای از نستعلیق و بدون پیچیدگی خاص بود. اما به تدریج توسط اساتیدی همچون درویش عبدالمجید بر پیچیدگی اش افزوده شد و به درجه کمال خود رسید. خطوط نسخ ، نستعلیق و شکسته نستعلیق تا به امروز در ایران رایج می باشند.
تنها در مورد خط نسخ باید به این نکته اشاره کرد که در زمان صفویه و به دست میرزا احمد خان تبریزی و پیروانش، خط نسخ جدیدی به وجود آمد که بسیار متفاوت بود و این سبک از هنر خوشنویسی به سبک نسخ ایرانی معروف شد.
از استادان به نام این سبک از هنر خوشنویسی در دوره قاجار می توان به میرزا زین العابدین اشرف الکتاب اصفهانی و غلامعلی اصفهانی و محمد شفیع تبریزی نام برد.
مطلب پیشنهادی برای مطالعه در زمینه نگارگری در ایران:
اصول طراحی در نگارگری و نقاشی ایرانی
-
مجموعه هنر خورشید | تابستان | ۱۳۹۸ شمسی .
© تمامی حقوق این وبلاگ محفوظ و متعلق به مجموعه هنری خورشید میباشد.