درباره هنر منبت کاری چوب

تعریف هنر منبت کاری چوب در صنایع دستی ایران

 

یکی از ظرایف و ویژگی های هنر صنایع دستی ایران که تلفیق بدیعی از هنر و صبوری محسوب می شود و هنرمندان آن از مواد اولیه ارزان قیمت محصولات چوبی با ارزش، با کاربردهای مصرفی و هنری زیبا پدید می آورند، منبت کاری چوب نام دارد که از گذشته های دور در ایران رواج بسیار داشته است.

مفهوم واژه منبت و کاربرد آن در هنر ایرانی:

منبت از نظر لغوی به معنای رویانده شده است و منبت کاری، هنری است مشتمل بر حکاکی و کنده کاری بر روی چوب براساس طرح و نقش اصیل ایرانی برای ایجاد نقوش برجسته بر روی آثار چوبی.

این تعریف لغوی و اصولی هنر منبت کاری است که در مرحله نخست یاد آور هنر خاصی نیست و یک تعریف کتابت شده است. در حالیکه آثار هنری چوبی منبت کاری شده هر کدام نمونه خوبی از احساس، ادراک و اندیشه ی پدید آورندگانش را همراه خود دارا می باشد.

بنا بر اسناد و مدارک موجود، هنر منبت کاری چوب در ایران دارای سابقه طولانی است تا آنجا که برخی از محققان به صراحت بیان کرده اند؛ که قبل از دوره ساسانیان نیز هنر منبت کاری در ایران رواج داشته است.

عیسی بهنام در کتاب – صنایع دستی ایران – آغاز هنر منبت کاری چوب را در کشورمان از ابتدای شروع تاریخ مدون ایران می داند، ولی از آنجا که چوب دارای مقاومت قابل ملاحظه ای در برابر رطوبت، آتش و غیره  را دارا نمی باشد، متاسفانه هیچ نمونه و اثری از چوبهای منبت کاری شده ی مربوط به  دوره های پیش از اسلام باقی نمانده است.

قدیمی ترین اثر منبت کاری شده چوبی موجود که تاریخ و قدمت نیمه اول قرن سوم هجری قمری را دارد، یک لنگه در چوبی مسجد جامع عتیق شیراز است که در دوره عمربن لیث صفاری ساخته شده و دارای زیرسازی از چوب تبریزی بوده و روی آن با خلال هایی از چوب گردو و نقوش پنج ضلعی بسیار زیبایی زینت و تزیین شده است.

بعد از این نمونه باید سردر منبت کاری شده از چوب کاج را مورد اشاره قرار داد که مربوط به قرن چهارم هجری قمری است. روی این اثر هنری زیبا نیز با ظرافت کامل خطوط کوفی با قطری حدود سه سانتیمتر کنده کاری شده است.

در گنجینه دوران اسلامی نیز چندین در چوبی قدیمی متعلق به قرون چهارم و پنجم هجری قمری موجود است که دارای کنده کاری دقیق به صورت شاخ و برگ و گل و کتیبه های مختلف است.

مطالعه دقیق این درهای چوبی نشان دهنده آن است که هنر منبت کاران با هنر گچ بری ها از لحاظ موضوع تزیینات اختلاف زیادی نداشته و در حقیقت همان تحولی که از دوره ساسانی تا دوره ی اسلامی در گچ بری دیده می شود در منبت کاری روی چوب نیز مشاهده می شود.

بعد از ظهور اسلام، هنر منبت کاری برای تزیین در و پنجره های مقابر، مساجد و اماکن متبرکه به کار گرفته شد که نمونه های متعددی از این آثار هم اکنون زینت بخش موزه ها و سایر مراکز هنری ایران و سایر کشورهای جهان است.

در دوره صفویه با توجه به این که ساخت ابنیه های مذهبی و نیز کاخ های متعدد در ایران افزایش یافت، تعداد زیادی از هنرمندان منبت کار به اصفهان – پایتخت آن زمان که ابنیه های زیادی در آن بنا شده بود – مهاجرت نمودند.

تجمع این هنرمندان در یک مکان را که تبادل تجربیات از نخستین برآیندهای آن بود، باعث شد تا آثاری بسیار ارزنده ای به دست این هنرمندان به وجود آید و تا به امروز نیز باقی مانده است، ضمن آن که شاهکارهای متعدد دیگری نیز از همین دوره در موزه های داخلی و خارجی موجود است.

به هر حال هنر منبت کاری از آغاز تا به امروز فراز و فرودهای متعددی داشته است و در مجموع باید گفت که هنرمندان منبت کار پیوسته در تلاش بوده و کوشش بسیار کرده اند تا این هنر اصیل ایرانی را تا به امروز پاس بدارند.

در حال حاضر مهمترین مراکز منبت کاری شهرهای: آباده، گلپایگان، اصفهان، اراک، تهران و رشت است و مواد اولیه مورد استفاده منبت کاران شامل برخی از انواع چوبها  نظیر چوب گردو، گلابی، فوفل، نارنج و مواد دیگری مانند لاک الکل، سریشم سرد، روغن بزرک و لاک های سلولزی است. ابزار کار منبت نیز شامل انواع اره چوب بری، سوهان، رنده، مغار و چکش و … می شود.

کارشناسی و بررسی کیفیت آثار هنری منبت کاری چوب:

منبت به معنی لغوی آن: رویاندن، ایجاد نقش نبات و گل و بته ایجاد کردن بر روی چوب می باشد، که در واقع اجرای نگاره های مختلف از نبات، حیوان، انسان و سایر نگاره ها بر روی چوب است و برخی نیز آن را هنر نقش گل و بوته، نگاره های فرو رفته و برجسته بر روی چوب می دانند.

  • هرچه طرح و نقش در آثار منبت جدید تر و ابتکاری تر باشد، ارزش کار هنری را بالاتر می برد.
  • هر چه نگاره های نقوش منبت چوب، دارای فراز و فرود، فرو رفتگی و برآمدگی بیشتری باشد بهتر است.
  • هرچه اختلاف سطح در کارهای منبت چوبی وجود داشته باشد، ارزش کار بیشتر می شود.
  • زاویه ها و گوشه ها و نقش نگاره ها در آثار منبت کاری چوب باید به گونه ای اصولی، صحیح ، طراحی و اجرا شده باشند.
  • لاک و الکل کاری و پولیش نهایی کار منبت چوب باید با دقت صورت گرفته تا اثر چوبی منبت کاری شده را در مقابل رطوبت عایق نماید.

    مجموعه هنر خورشید | بهار | ۱۳۹۸ شمسی .

    © تمامی حقوق این وبلاگ محفوظ و متعلق به مجموعه هنری خورشید میباشد.