تاریخچه هنر قلم زنی و مراحل قلم زنی بر روی فلزات
هنر قلم زنی:
از آثار هنری فلزکاری دوره هخامنشی نمونه های ناچیزی به دست آمده است.
ولی مجموعه ای از ظروف قلمزنی یافت شده اند ، مانند: بشقاب، جام، کاسه و … از جنس فلزات نقره ایی و طلایی – که در دوران ساسانی به دست استادان و هنرمندان فلزکاری ایرانی قلم خورده اند.
این آثار بارزش هنری که سلاطین این سلسله را در بزم ، رزم و یا شکار نشان می دهد، در موزه سن پطرزبورگ نگهداری می شوند.
وجود این ظروف زیبای قلم زنی در موزه ، بیانگر رواج این صنعت و هنر قلم زنی در آن دوره ی تاریخی در ایران می باشد.
بررسی هنر فلزکاری در دوره سلجوقی:
ترصیع مس قرمز رنگ و قرار دادن نقره بر روی ظروف برنزی و همچنین برنجی می باشد.
هنر طلا کوبی و نقره کوبی مفرق در قرن هشتم و نهم ه. ق به درجه کمال خود رسید و در این دوره آثاری بدیع قلم زنی مانند: قدح، سینی، تنگ، هاون، قلمدان، آینه، جعبه جواهر و شمعدان ساخته شده است.
کارهای مفرغی عصر صفویه از بهترین آثار هنر فلزکاری جهان به شمار می رود. فولاد در دست هنرمندان عصر صفوی مانند قلم نقاش مطیع و انعطاف پذیر و لطیف به نظر می رسید.
نقش بر فولاد آنچنان زیبا و چشمنواز است که حتی با قلم معمولی نیز نمی توان زیباتر از آن را بر روی کاغذ ایجاد نمود، نمونه هایی زیبا از این سبک از فلزکاری دوره صفوی در موزه های تهران نگهداری می شوند که قابل تقدیر هنرمندان آن دوره می باشد.
دامنه هنر فلزکاری در ایران بسیار گسترده است و شهر اصفهان یکی از مهمترین مراکز هنر قلمزنی ایران به شمار می آید و در حال حاضر بیشترین تعداد کارگاه های تولیدات صنایع دستی اصفهان را کارگاه های قلم زنی مس و برنج تشکیل می دهند.
شیوه اجرای هنر قلم زنی بر روی مس
ابزار کار صنعتگران رشته ی قلم زنی از دو دسته تشکیل می شود:
ابزاری که در مرحله ساخت ظروف اولیه کاربرد دارند مانند: دستگاه خم کاری، موتور، فرچه، کوره برقی، سندان و چکش.
ابزار و وسایلی که در مرحله قلمزنی کاربرد دارند مانند: دستگاه قیر آب کننده، پرگار، انواع قلم آهنی، چکش و …
برای قلمزنی ابتدا باید پشت سطحی را که قرار است قلم زنی کنند را با قیر بپوشانند تا ظرف طی مرحله ی قلم زنی بر اثر ضربات چکش و فشار قلم تاب بر نداشته و همچنین از سر و صدای زیاد نیز جلوگیری شود.
برای قیر اندود کردن پشت کار، قیر جامد را ذوب کرده و به صورت لایه لایه روی محل مورد نظر را به صوررت قشر ضخیمی می پوشانند.
پس از سرد شدن ظرف، با کشیدن دوغاب سفیدی محل مورد نظر برای قلمزنی را جهت طراحی نقوش آماده می نمایند. سپس با مداد روی دوغاب سفید، طرح اصلی را اجرا می کنند.
زمانی که طرح ها و نقوش روی کار پیاده شد به وسیله ابزاری به نام نیم بر یا قلم خطوط اصلی را کنده کاری می کنند، آنگاه زمینه های کار را به وسیله ابزارهای مختلف که انواع گوناگون قلم فلزی است، نقش می زنند و به اصطلاح پرمی کنند.
سپس نوبت روسازی است که در این مرحله روی طرحها را با قلم هایی که بر سر آنها نقش مایه های مختلفی حک شده است تزیین می کنند.
قلم های این مرحله عبارتند از: حصیری، قلم گیری، گراسود، سمبه، یک تو، نیم رو، کلفتی، کف تخت و … این نامگذاری ها متناسب با نقش های حک شده بر روی قلمها می باشد.
قلم هایی که در زمینه سازی به کار می رود: شوته، گرسوم، تک، یک تو نام دارند.
قلم زنی بر روی فلزات به شیوه های مختلفی انجام می شود. در صورتی که فقط گود کردن خطوط مورد نظر باشد، کار قلمزنی آسان است و به کمک ضرباتی که بر روی خطوط وارد می آورند، به نقوش حالت فرو رفتگی می دهند.
اما زمانی که باید نقوش برجسته و یا ترکیبی از نقوش برجسته و فرو رفته ایجاد شود، در این صورت قسمتهای متن طرح با کمک ابزاری خاص کوبیده و گود می شود تا نقوش اصلی بر روی کار برجسته شود.
بیشتر اوقات هنرمند قلم زن بنا بر ذوق و سلیقه خود ظروف مسی یا نقره ای را مشبک کاری، ترصیع و طلا کوبی می نماید.
نقوشی که امروزه مورد استفاده هنرمندان قلم زنی قرار می گیرد، بسیار متنوع می باشد : مشبک کاری، اسلیمی، ختایی، گل و بوته شاه عباسی، اشکال حیوانی، شکار و … که در واقع از نگاره های عامیانه یا سنتی الهام گرفته شده است.
پس از پایان تمام مراحل قلمزنی، قیر را به وسیله حرارت از محصول جدا کرده و باقی مانده ی آن را نیز با نفت پاک می کنند. سپس ظرف قلمزنی شده را جهت هموار کردن یا صاف کاری و در صورتی که قطعات جداگانه ای داشته باشد به منظور سوار کردن قطعات و لحیم کاری به کارگاه سازنده ظروف برده می شود.
البته لحیم کاری در این مرحله توسط آلیاژ قلع صورت می گیرد تا قسمت های لحیم شده هم رنگ ظرف زمینه باشد و صافکاری نیز توسط چکش چوبی یا چکشی که سری چرمی دارد، برای صاف کردن و هموار کردن ظرفی که هنگام قلمزنی تاب برداشته است، صورت می گیرد.
پس از صافکاری و چسباندن قطعات، ظرف جهت پرداخت به کارگاه پرداخت کاری برده می شود و به وسیله فرچه با صابون تمیز و پرداخت می شود. مرحله نهایی و تکمیلی کار سیاه کاری است که در کارگاه قلم زنی انجام می شود.
سطوح قلمزنی شده را به وسیله مخلوطی از دوده و واکس می پوشانند به نحوی که کلیه قسمتهای فرو رفته از این ترکیب سیاه رنگ پر شود. سپس سطح کار را با تکه هایی از پارچه پاک کرده و صیقل میدهند تا قسمتهای برجسته آن نمایان شود.
مطلب پیشنهادی برای مطالعه در زمینه صنایع دستی در ایران:
آشنایی با رشته های مختلف و کاربردی صنایع دستی ….
مجموعه هنر خورشید | بهار | ۱۳۹۸ شمسی .
© تمامی حقوق این وبلاگ محفوظ و متعلق به مجموعه هنری خورشید میباشد.