هنر سفالگری در دوره سلجوقی | مجموعه هنر خورشید

تحولات و سیر تکامل در صنعت سفالگری

گسترش هنر اسلامی و ابداع سفال سلجوقی:

همزمان با گسترش دین اسلام، صنعت و هنر سفالگری نیز به تدریج همانند هنرهای دیگر با شیوه ای جدید و متفاوت خود را بازسازی نمود.

از آغاز این دوره سفالگران ایران تا حدودی از روش های سنتی دوره قبل از اسلام پیروی می کردند.

ولی به تدریج عوامل متعددی باعث گردید که هنرمندان سراسر ایران تحولات جدیدی از نظر تنوع لعاب، تزیین و شکل ظروف سفالین به وجود آورند.

در این نوآوری باورهای مذهبی، آشنایی سفالگران با هنرسفالگری خاور دور به ویژه سفالینه های کشور چین و پیروی از شیوه سنتی نقش مهی داشتند و تمامی این عوامل باعث گردید که در کارگاه های سفالگری ایران ظروف سفالین زیبایی ساخته و پیرایش شوند.

طبق کاوش ها و بررسی های صورت گرفته اخیر که در اکثر کشورهای اسلامی انجام گرفته، کشور ایران به عنوان یکی از مراکزاصلی هنر سفالگری اسلامی مورد تایید باستان شناسان در جهان قرارگرفته است.

البته در گذشته شناخت و مقایسه سفالینه های اسلامی بر مبنای کاوش های باستان شناس آلمانی در سامره صورت گرفته است.

ولیکن امروزه با کاوش هایی که در شهرهای باستانی، مراکز سیاسی، پایتخت های اسلامی و کشف سفالینه های متنوع با ویژگی های هنر سفالگری اسلامی، باعث تحولی در شناخت و ویژگی های سفال اسلامی شد و مستندات و شواهد جدیدتری را برای ارزیابی سفالینه ها به کار گرفته می شود.

بدون شک میتوان از مهمترین سلسله های دوران سفالگری اسلامی در ایران را سلسله سامانی، غزنوی و آل بویه را نام برد. این سه دوره تاریخی در هنر، از بسیاری جهات در توسعه و گسترش هنرهای گوناگون مانند معماری، فلزکاری، نقاشی، پارچه بافی، و سفالگری از اعتبار و ارزش ویژه ای برخوردار است.

در این دوره بسیاری از هنرها با الهام از هنرهای عهد ساسانی شکل گرفته است.

مقبره اسماعیل سامانی در بخارا، مسجد دامغان و ظروف سفالین بسیار زیبایی که در شهرهایی چون زنجان، ساری، سمرقند، گرگان، نیشاپور و دیگر شهرها و مراکز اسلامی ساخته شده است که یاد آور بهره گیری بیش از اندازه هنرمندان اسلامی از شکوفایی هنر دوره ساسانی می باشد.

سفالینه های معروف به سفال گبری یا شاملوه که با روش نقش کنده ساخته شده یا ظروف سفالین مسبک معروف به نوع ساری که با لعاب رنگارنگ تزیین گردیده، بدون شک از شیوه و سبک هنری قبل از اسلام برگرفته شده اند. در دوره سامانی نیز شهرهای یاد شده به مراکز مهم هنری سفالگری تبدیل شدند.

سفالگران دوره سامانیان با سبک جدیدی – پوشش لعاب گلی بر روی ظروف سفالین – آشنا شدند که در زیبایی و تزیین انواع سفالینه ها تاثیر به سزایی داشت. سفال های این دوره با تزیینات سیاه رنگ در زمینه سفید، با تزیینات رنگارنگ، سفالینه نقش کنده و سفالینه های زرین فام را شامل می شوند.

این تنوع در پیرایش و تزیین سفال ها ، برگرفته از ادبیات، دین، اساطیر، اقتصاد، اشعار شعرا و … می باشد که توسط هنرمند سفالگر آن دوره بر روی ظروف سفالین به تصویر کشیده شده اند.

این نقوش شامل: نقوش هندسی، خط نوشته های کوفی، نقوش پرندگان و حیوانات می باشد که بر روی ظروفی همچون کاسه، بشقاب، پیاله، خمره، کوزه، طرحی و اجرا شده اند.

هنر سفالگری در دوره سلجوقی :

سلسله سلجوقیان در اوایل قرن پنجم هجری در ایران تشکیل گردید. این سلسله بیشتر از دو قرن دوام نیافت ولی در همین دوران کوتاه قدرت سیاسی آنان تا مرزهای عراق و سوریه گسترش یافت و گروهی از آنان حکومت سلجوقیان روم را در آسیای صغیر بنیاد نهادند.

دوره سلجوقی را میتوان از نظر شکوفایی هنرهای گوناگون از دوره های درخشان ادوار اسلامی نام برد.

در دوره حکمرانان این سلسله از جمله سلطان ملک شاه، سلطان سنجر، انواع هنرهای ایرانی – اسلامی رونق و توسعه چشمگیری داشتند.

در دوره سلجوقیان هنرهای مختلفی مانند: نقاشی، سفالگری، معماری، فلزکاری، بافندگی، آجرکاری، گچبری، کاشیکاری و دیگر هنرهای کاربردی به حد اعلای شکوفایی خود رسیدند.

در مورد هنر سفالگری در دوره سلجوقی، میتوان استفاده و کاربرد هنرمندان سفالگر از خمیر سفید شیشه ای را برای ساخت ظروف سفالین را نام برد.

این خمیر سفید شباهت زیادی به خاک چینی دوره سانگ در کشور چین را داشت که در آن زمان دارای شهرت جهانی بود.

ظروف سفالینی که توسط هنرمندان ایرانی از این خمیر شیشه ساخته می شدند، بسیار نازک بوده و در نهایت با پوشش لعاب قلیایی سفالینه هایی با رنگی نیمه شفاف به دست می آمد.

ظروف سفالی دوره سلجوقی متنوع بوده و شامل این گروه ها می باشد:

سفالینه بدون لعاب، سفالینه تک رنگی، سفالینه لاجوردی، سفالینه مینایی، سفالینه زرین فام، سفالینه با نقوش زیر لعابی، سفالینه سفید مسبک، سفال با نقوش قالب زده .

در این دوره تنوع ظروف سفالی و سرامیک با لعاب فلزی رنگ تولید گسترده ای داشته است و ظروف مینایی از نظر زیبایی نقش و همچنین از لحاظ مرغوبیت لعاب اهمیت زیادی داشتند.

همچنین نوعی سفال لعابدار در کاشان تولید می شد که برای تزیین ساختمان مورد استفاده قرار می گرفت و شهرت شهر کاشان در این زمینه آنقدر زیاد بود که برخی معتقدند کلمه کاشی از نام این شهر گرفته شده است.

هنرمندان این شهر از ترکیب خطوط عربی، کوفی، فارسی و اشکال تزیینی با رنگ های آبی، فیروزه ای و سفید، سبک و طرح جدیدی را برای تزیین کاشی به کار می بردند.

سفالگران آن دوره از تزیینات گوناگونی، مانند نقوش هندسی، خطوط کوفی، نقوش پرندگان و حیوانات، خطوط مارپیچ، نقوش گل و گیاه، نقوش انسانی که با لعاب هایی به رنگ آبی، سیاه، زرد، قهوه ای، لاجوردی، سبز، سفید، فیروزه ای در طراحی نقوش بر روی سفالینه ها استفاده میکردند.

تحقیقات باستان شناسی در این دوره تاریخی، نشان داده است که شهرهای معروفی چون سلطان آباد، ری، کاشان، ساوه، گرگان، نیشاپور، شوش، بخارا، اصفهان و سمرقند از مراکز مهم تولید سفال و هنر سفالگری در دوران سلجوقیان به شمار می آمده اند.