نوگرایی در هنر نگارگری | مجموعه هنر خورشید

جنبش هنری نگارگری نوین

بررسی و تحلیل پیدایش سبک نوین در هنر مینیاتور ایرانی

در واقع نوگرایی در هنر نگارگری با هادی تجویدی آغاز شد، او در هنرستان صنایع قدیمه تدریس می کرد و شاگردانی مانند محمد علی زاویه و ابوطالب مقیمی را در آنجا پرورش داد.

علی درودی نیز در همان مدرسه در رشته تذهیب شاگردانی چون نصرت اله یوسفی و عبداله باقری را آموزش می داد. همچنین بیرون از هنرستان هنرمندانی مانند: حسین بهزاد و سوروگین ملقب به درویش در تهران، حسین حاج مصورالملکی و میرزا آقا امامی در اصفهان، هم زمان فعالیت هنری قابل توجه ای را ارائه می کردند.

استاد عیسی بهادری سرپرستی هنرستان اصفهان را برعهده داشت و زیر نظر او نگارگران چیره دستی همچون جواد رستم شیرازی، محمود فرشچیان و هوشنگ جزی زاده پرورش یافتند.

سرپرستی هنرستان هنرهای زیبای تهران نیز بر عهده استاد حسین طاهرزاده بهزاد بود. این اساتید هر یک به سهم خود در تجدید حیات هنرهای سنتی و نگارگری سخت کوشش نمودند و جریانی را پدید آوردند که به موازات مکتب کمال الملک تا به امروز ادامه دارد.

البته بر کسی پوشیده نیست که تغییر و تحول و سنت شکنی در هنر اگر به صورت آگاهانه، شناخت و درک مبانی آن هنر از سوی هنرمند صورت گیرد، چه بسا پیشرو سبکی تازه و بدعت گذار حرکتی پویا و نوین در عرصه هنری می باشد.

در این میان بودند هنرمندان نقاش و نگارگرانی که جهت دستیابی به حرکت و ابعادی نوین به خلاقیت و سنت شکنی دست زدند که گاه درست و گاه نیز راه را به خطا رفته اند.

از میان نگارگران معاصر برخی چون صنعتگران ماهری که در ساخت و ساز یک شئ زیبای هنری – صنعتی، چیره دست و استاد می گردند دست به تکرار آثار هنری گذشتگان زده اند و گروهی دیگر نیز در ترسیم فنون و نقوش زیبا و چشمنواز؛ اما فاقد اصالت و خلاقیت به مهارت رسیده اند.

با این همه هنرمندان مینیاتور و نگارگری نیز بودند و هستند که با سعی فراوان و شناختی دقیق از این هنر و تفحص و تحقیق در آثار پیشینیان در مسیری صحیح گام برداشته و نه تنها غبار خطا و تقلید محض را از چهره نقاشی های معاصر زدوده اند، بلکه با شهامت تمام سنت شکنی کرده و به ابتکاراتی بدیع و تازه دست زده و بنیان گذار سبکی نوین در تاریخ نگارگری ایران گشته اند.

پس از جنید بغدادی، کمال الدین بهزاد، آقا میرک، سلطان محمد نقاش، رضا عباسی و بسیاری دیگر، این تنها استاد حسین بهزاد – هنرمند معاصر – است که قلمش نه تنها وفادار به عهد و میراث کهن هنر نگارگری ایران است؛ بلکه هنرش دارای تنوع، حرکت و سبکی نوین در هنر نگارگری – مینیاتور ایران محسوب می شود.

نقش استاد حسین بهزاد در نگارگری نوین:

در تاریخ نگارگری جدید، استاد حسین بهزاد به عنوان یکی از پیشگامان برجسته این هنر ایرانی شناخته شده است. در شیوه نگارگری بهزاد که بر اساس مکتب اصفهان بود، اهمیت طراحی و محدودیت رنگی آشکار می باشد.

توجه به حالات اشخاص، سایه پردازی، کاهش ریزه کاریها، انتخاب مضامین جدید و موضوع های معاصر از ویژگی های سبک بهزاد می باشد. استاد حسین بهزاد ژرف نمایی، رعایت نسبی اصول کالبد شناسی را از هنر اروپایی و رنگ پردازی تک فام را از سبک نقاشی قدیم چینی الهام گرفته است.

شیوه نگارگری قبل از بهزاد، شیوه رایج مغولی بود و تصویر نگاره ها همه شبیه به هم و یکنواخت بودند. حسین بهزاد سخت تلاش کرد تا این شیوه را تغییر دهد، او توانست شکل‌های ایرانی را وارد سبک نگارگری جدید نماید.

استاد بهزاد مطالعاتی در زمینه سبک‌ های مختلف نقاشی ایرانی، اروپایی و شرقی داشت تا بتواند بدین منظور سبکی در نگارگری – مینیاتورایرانی به وجود آورد که کاملا ایرانی باشد و در ضمن با هنر امروز نیز مطابقت داشته باشد.

شیوه نقاشی مینیاتور در آن دوره به صورت تقلیدی در آمده بود، از این رو او تمام تلاشش را کرد تا سبکی نوین در نگار گری ایرانی به وجود آورد تا این هنر اصیل و ملی به دست فراموش سپرده نشود.

این هنرمند چیره دست در طول زندگی هنری خود حدود چهار صد اثر هنری را خلق نمود. او در کارهایش حالات و روحیات درونی اشخاص را به تصویر می کشید.

یکی دیگر از خلاقیت های او، وارد کردن سایه در نگارگری جدید بود؛ که برخلاف تصاویر نگارگری قدما که هیچ گونه سایه پردازی در آن وجود نداشت، اما بهزاد در آثار نگارگری هایش آن را به کار گرفت.

همچنین از آنجا که در گذشته بیشتر نگاره ها ی مینیاتور را با ابعاد کوچک و فقط برای کتابها به تصویر می کشیدند، با این وجود استاد بهزاد حتی ابعاد مینیاتور را نیز تغییر داد و آنها را به صورت تابلوی نقاشی مینیاتور اجرا نمود.

از استاد بهزاد می توان به عنوان یکی از نخستین نقاشان مبتکر نگارگری نوین پس از دوره صفوی نام برد. او همچنین سعی نمود این هنر پارسی را از گرایشی که در زمان قاجار به سمت سبک نقاشی‌های روسی پیدا کرده بود به اصالت و نقاشی‌ ایرانی بازگرداند.

اگر چه بهزاد پیرو سبک خاصی در نگارگری نبود ولی شاید بتوان گفت که خلاقیت او در ابداع سبکی نوین در نقاشی مینیاتور ایرانی، تاثیر بسزایی بر دیگر هنرمندان نگارگر معاصر خود داشته است.

تغییرات و ابداعات در سبک نگارگری بهزاد بیشتر در موضوعات طراحی و شیوه اجرای آن میباشد.

ویژگی‌هایی چون رعایت اصول آناتومی، رعایت قوانین پرسپکتیو به صورت بصری، تأکید بر طراحی خطوط ، تندی و کندی خطوط و قدرت بصری آنها، توجه به حالات درونی و روحی افراد، قلم‌ گیری سفید بر زمینه های سیاه و تیره رنگ، به تصویر کشیدن آثار نگارگری به صورت تابلویی مستقل، تصویرگری چهره بزرگان علم و ادب و هنر ایرانی، ترسیم آداب و رسوم زندگی مردم عامه، ایجاد سبکی نوین در نگارگری برای بازگویی سبک ایرانی و …

استاد حسین بهزاد افسونگری از مشرق زمین

ژان کوکتو هنرمند نقاش، نمایشنامه نویس و موسیقی دان فرانسوی در مورد استاد حسین بهزاد این چنین می گوید:

بهزاد پیامبر افسونگری است از مشرق زمین داستانسرا. اگر همیشه مشرق زمین را با قصه های شیرین هزار و یک شب کاخ های کهن افسانه ای، کنیزکان سیه چشم ماه روی برای ما داستانها می گفت، این بار مردی با موهایی سپید و چشمانی پرنفوذ و اندامی تکیده، به یاری خطوط و رنگ های سحر آمیزش نقش های افسون کننده ای را در مقابل دیدگان ما گشوده است. بدون شک در عرصه هنر نگارگری قرن ما از جهت طرح و رنگ آمیزی تنها یک استاد وجود دارد و او حسین بهزاد، هنرمند و نقاش ایرانی است.

نگاهی به زندگی استاد حسین بهزاد:

استاد حسین بهزاد بی تردید بزرگترین و پرآوازه ترین نگارگر و مینیاتوریست قرن معاصر می باشد. او در سال ۱۲۷۳ شمسی در تهران به دنیا آمد. جدش میرزا لطف اله واعظ مسجد وکیل شیراز بود و پدرش میرزا فضل اله اصفهانی نقاش و قلمدان ساز ساکن تهران، پدرش از هفت سالگی او را نزد ملا قلی قلمدان ساز در مجمع الصنایع به شاگردی فرستاد.

در مدت کوتاهی پدر و استادش به مرض وبا از دنیا رفتند و بهزاد زیر نظر میرزا حسن پیکرنگار که شاگرد بزرگ ملاعلی بود به مدت دوازده سال کار کرد. در هجده سالگی به طور مستقل در حجره ای در سرای حاج رحیم خان در بازار توتون فروشها مشغول به کار شد.

در این زمان حسین بهزاد اغلب به سبک آثار نگارگری مکتب صفوی و آثار کمال الدین بهزاد و رضا عباسی کار می کرد و در این کار آنچنان استادی از خود نشان می داد که تشخیص کارش از آثار استادان و هنرمندان نگارگر گذشته بسیار دشوار بود.

حسین بهزاد در سال ۱۲۹۷ شمسی ازدواج کرد و تنها ثمره این ازدواج فرزند پسری است به نام پرویز. بهزاد در سال ۱۳۱۴ روانه شهر پاریس شد و در مدت سیزده ماه اقامت در فرانسه به مطالعه هنر و انواع سبک ها ی نقاشی غربی پرداخت.

بهزاد بیشتر وقت خود را در موزه های لوور و گیمه ورسای صرف یادگیری و مطالعه آثار هنری استادان هنر نقاشی اروپایی می گذراند و زمان کمی را هم برای امرار معاش و تهیه تابلوهای نقاشی ایرانی به سفارش چند تاجر کلیمی ایرانی صرف می کرد.

ثمره این کار، کوشش، مطالعه و بررسی سبک های نقاشی غربی، پایه ریز سبکی جدید در هنر نگارگری ایرانی شد که نه تقلید محض از کار استادان گذشته بود و نه خارج از قواعد و اصول هنر نگارگری ایرانی. بهزاد نظر خود را درباره شیوه ی اجرای این سبک در آثار نگارگری این گونه بیان کرده است:

مطالعه من در سبک های مختلف نقاشی ایرانی و خارجی به این منظور بود تا سبکی بوجود آورم که ایرانی باشد و با هنر امروز نیز مطابقت نماید.

شیوه نقاشی ایرانی که به صورت تقلید غلط و ناپسندی در آمده بود، رفته رفته در حال از بین رفتن بود، من کوشش کردم سبکی را به وجود آورم تا این هنر ملی و ایرانی فراموش نشود.

بررسی ابداعات و شیوه ای نوین در نگارگری حسین بهزاد

نوگرایی و بدعت گذاری استاد حسین بهزاد در هنر نگارگری ایرانی عبارت است از:

طرد چهره های یکسان، یک شکل و قالب مغولی از نگارگری ایرانی و جایگزینی آن با چهره و آناتومی کاملا ایرانی …
رعایت دوری و نزدیکی به صورت قیاسی و نه به صورت قانون پرسپکتیو در نقاشی اروپایی …
ابداع نگارگری با قلم گیری سفید بر زمینه سیاه رنگ و یا رنگهای تیره …
خارج کردن اندازه نگارگری از حد کتاب و مطرح کردن آن به صورت تابلوی نقاشی …
قدرت بخشیدن به خط به گونه ای تند و کند …
استفاده آزاد از رنگ و تیره روشنی تک رنگها …
منعکس ساختن حالات روحی و درونی چهره ها در تصاویر نقاشی و نگارگری ایرانی …

آزادی احساس در هنر نگارگری بهزاد به جایی رسیده بود که طبیعت را به هرگونه ای که می خواست جان می داد و جهانی از رویا و اندیشه هایی فلسفی می آفرید. هنر بهزاد از گنجینه ی ادب پارسی و اندیشه عارفان و شاعران نازک خیال مایه گرفته است.

شناخت و تجربه استاد بهزاد دربیان حالات و آناتومی چهره ها، قلم گیری های قوی و ضرب قلم های پرقدرت ایشان که بیانگر توانمندی و چیره دستی این هنرمند بزرگ می باشد. همچنین بهره گیری از رنگ هایی شفاف و خالصی که می توان آن را با سبک رنگ گذاری امپرسیونیست هنر غرب مقایسه نمود.

قلم گیری های بهزاد به صورت کاملا احساسی اجرا شده است و از درون پرتلاطم هنرمند خبر می دهد که گویای حالات درونی موضوع مورد نظر هنرمند می باشد. بهزاد درباره اقامتش در فرانسه میگوید:

من در این مسافرت شکفته شدم و خودم را شناختم و پنجه های من از آن پس شور و احساس نوظهور تازه ای یافتند.

و این گونه بود که او نه تنها به خودباختگی در برابر هنر غرب نرسید بلکه از آن پلی ساخت تا به هنر نقاشی ایران زمین رنگ و جلای تازه ای بخشد.

استاد حسین بهزاد تا به حدی به نگارگری – مینیاتور ایرانی، این هنر اصیل و ملی ایرانی ارزش بخشید و آنچنان به رمز و رازهای شیوه های اجرایی آن دست یافت که نه تنها نام خود را بلکه نام این هنر ملی – ایرانی را در دنیای هنر و جهان بلند آوازه نمود.

البته باید به این نکته توج داشت که نگارگری جدید در ذات خود نگاهی عمیق به گذشته دارد، اما هنرمندان این سبک از نگارگری سعی دارند که نگاره هایشان با سلیقه زمان امروز همخوانی بیشتری داشته باشد.

یکی از ویژگی های مینیاتور های امروزی چهره های زیباتر، متنوع تر می باشد و همچنین نسبت به چهره نگاره های قدیمی، بیشتر خصوصیات نژاد ایرانی را بازگو می نمایند.

در مورد رنگ آمیزی و قلمگیری نیز ویژگی های تازه در مینیاتورهای کنونی به چشم میخورد که از آن جمله باید از تمایل بسیاری از هنرمندان این شیوه به آثار خود رنگ و تنظیم سطوح بر اساس پررنگی و کمرنگی چند مایه رنگ نزدیک به هم، تنوع قلمگیری، چرخش و تابداری آن را نام برد.

گویا هنرمند نگارگر عصر ما نمی تواند به قرار دادن سطوح الوان در کنار هم و چند قلم گیری ساده اکتفا نماید.

همچنین از نظر فنی و اجرایی در مینیاتورهای کنونی پیشرفت بسیاری مشهود است، از جمله در تعدادی از آثار نگارگری این عصر، فن قلم پردازی در چهره ها به علت بهره گیری از شیوه تکامل یافته آبرنگ و شیوه نقاشی نقطه پردازی دوران قاجار به حد اعلای خود رسیده است، در این زمینه نمایش لطافت پوست چهره ها حتی از آثار صفوی هم فراتر رفته است.

همچنین صحت و درستی طراحی به ویژه طرح دستها در نقاشی های کنونی بهتر از طرح های قدما به نظر می رسد و در این زمینه پیشرفت محسوسی به چشم می خورد.

مطلب پیشنهادی برای مطالعه در زمینه نگارگری:

اصول طراحی در نگارگری ایرانی