کاربرد و جایگاه هنر تذهیب در نقاشی ایرانی
مفهوم واژه تذهیب:
واژه تذهیب در لغت به معنای زر اندود کردن، زرگرفتن و طلا کاری روی اوراق کتاب، قطعات خوشنویسی، حاشیه آثار نگارگری و … می باشد.
کاربرد هنر تذهیب همانند هنر تشعیر در کتابها به دوران قبل از اسلام بر می گردد و از نمونه های آن می توان به آثار نقاشی مانی اشاره نمود.
پیدایش هنر نقاشی تذهیب و تاریخچه هنر زرنگاری :
هنر تذهیب که در دوره های قبل از اسلام از آن با نام زرنگاری یاد شده است، پس از ظهور اسلام در ایران برای تزیین و آراستن کتاب قرآن به کار گرفته شد.
از جمله می توان به قرآن های خوشنویسی و تذهیب شده در قرون اولیه اسلامی اشاره کرد، که دارای نقوش تذهیب شبیه به نقوش نباتی رایج در دوره ساسانی می باشند.
نقاشی تذهیب در قرآن ابتدا به منظور تعیین سر سوره ها و تزیین حواشی آن به کار گرفته شد. نقوش آن در ابتدا به طرح های هندسی محدود می شد و بیشتر در صفحات آغازین و پایان کتاب مورد استفاده قرار می گرفت.
با ظهور صفاریان و سامانیان، هنرهای مستظرفه رنگ دیگری گرفت و به سبب توجه بسیار به نقاشی ، تذهیب، تشعیر، این هنرهای ایرانی رواج بیشتری یافتند.
اگرچه گفته می شود که دوره عباسیان هم شروع خوبی برای تذهیب کاران در ایران بوده است، اما زیباترین قرآن های تذهیب کاری شده بین قرون چهار تا شش ه.ق ارائه شده اند .
و از نفیس ترین این آثار به جای مانده می توان از آثار تذهیب دوران سلجوقی که جزء قدیمی ترین کتاب های تذهیب خطی ایرانی می باشد، نام برد.
نقوش تذهیب قرن ششم ه.ق مخاطب را به یاد نقوش سلجوقی در مساجد امروزی به خصوص در شهرهای اصفهان، قزوین و اردستان می اندازد.
صاحب نظران و محققان ، علت اصلی رواج و رونق خط ، خوشنویسی، تذهیب و نگارگری در دوره تیموری را تاسیس مکتب هرات می دانند که به کوشش بایسنقر میرزا که خود هنرمندی خطاط و تذهیب کار بود و به همراه چند تن از هنرمندان آن دوره بنیان گذاری شده است.
در دوره صفوی تذهیب کاران با کاستن از ابعاد اشکال و افزودن زمینه طلایی و سیاه و آبی به عنوان زمینه اصلی رنگ، همچنین وارد کردن رنگ های زرد و سفید به زمینه نقاشی تذهیب موفق به ایجاد تغییراتی در آن شدند و بر نقوش تذهیب نیز افزودند.
در دوران صفوی با توجه به اهمیت هنر خوشنویسی و تذهیب، شهر اصفهان در قرن یازده ه.ق مرکز توسعه و رشد برای تذهیب کاران و خوشنویسان شد و این گونه مکتب اصفهان پایه گذاری گردید.
بررسی هنر تذهیب در دوره افشاریه به دلیل شرایط حاکم و اوضاع سیاسی زمان، چندان میسر نیست ولی از مشاهده و تعمق در آثار دوران مذکور می توان به این برداشت رسید که هنر نقاشی تذهیب در این دوره با کاستی هایی و بدون تنوع و خلاقیت بوده و آنها تنها سبک تذهیب کاران گذشته را ادامه داده اند.
در دوره زندیه با توجه به تحول هنر به ویژه در کاشی کاری و معماری، تذهیب نیز رنگ و بوی تازه ای به خود گرفت و رنگ های زرد و سفید، رنگ اصلی زمینه تذهیب شدند و از طرح های طبیعت، گل، پرندگان و جانوران در هنر تشعیر و نیز طرح های طبیعت و گل در هنر تذهیب استفاده شد.
متاسفانه در دوره قاجار هنرمندان نقاش ایرانی از آثار غربی به نادرست شروع به تقلید کردند و این گونه بود که هنر تذهیب در دوره قاجار رو به افول نهاد و دلیل این کاستی را می توان به خاطر تقلید از هنر غرب و همچنین سفارشی شدن تولیدات هنری در آن دوره دانست.
پیشینه هنر تذهیب در تاریخ هنر ایران:
هنر تذهیب نوعی نقاشی دو بعدی همراه با طراحی نقوش سنتی و مینیاتوری می باشد و آنچه مسلم است هنر تذهیب نگاری در کتب ایرانی، یک نوع هنر مادراست که دراصول طراحی تا آنجا به تکامل رسیده است، که در رشته های دیگر هنر ایرانی مانند سفالگری، کاشیکاری، قالی بافی و قلم زنی نیز به کار رفته است.
در فرهنگ های فارسی تعریف دقیقی از تذهیب وجود ندارد. در لغتنامه ها تذهیب را زرگرفتن و طلا کاری دانسته اند.
به هرحال تذهیب را می توان مجموعه ای از نقشهای بدیع و زیبا دانست که نقاشان و تذهیب کاران برای هرچه زیبا تر کردن کتاب های مذهبی، تاریخی، دیوان اشعار و آثار خوشنویسی به کار می بردند.
استادان تذهیب نگار با طرح هایی از شاخه ها و بندهای اسلیمی و گل و برگهای ختایی صفحات کتاب را آذین می نمودند.
قدمت هنر آذین نگاری و تذهیب در کتاب آرایی ایرانی به دوره ساسانی بر میگردد. بعد از نفوذ اسلام هنر تذهیب در اختیار اعراب قرار گرفت.
اگرچه هنر تذهیب چند زمانی از رونق افتاد اما در دوره سلجوقی تذهیب کاران، آذین نگاری کتب را به زیبایی تمام به اوج رساندند و سرانجام این هنر در دوره تیموری به اوج خود رسید و زیبا ترین آثار تذهیب به وجود آمد.
هنرمندان، نقاشان، صحافان و صنعتگران به خواست سلاطین آن دوره از سراسر ایران فرا خوانده شدند و در کتابخانه های پایتخت آثاری ارزشمند و نفیس پدید آوردند.
در دوره صفوی نقاشی تذهیب و خطاطی در خدمت هنر کتاب آرایی قرار گرفت و آثاری نفیس به وجود آمد که زینت بخش موزه های ایران و جهان است .
اما سعی و رنج هنرمندان تذهیب کار بی ارج ماند و ارزش آثار ایشان در زمان زندگیشان شناخته نشد و سرانجام هنر نقاشی و تذهیب پس از دوران صفوی از رونق افتاد.
هنر تذهیب همچون نقاشی ایرانی دارای مکتب ها و دوره های خاص است که می توان از مکتب های سلجوقی، بخارا، تیموری، صفوی و قاجار سخن گفت. هر مکتب نیز برای خود شعبه های مختلفی داشته اند.
برای مثال در مکتب تیموری سبک شیراز، تبریز، خراسان و … را می توان از هم جدا نمود. در واقع رنگ گذاری و سبک قرار گرفتن نقش ها در یک صفحه تذهیب در مکتب های مختلف با یکدیگر متفاوت بوده و قابل تشخیص می باشد.
برای نمونه تذهیب در مکتب بخارا به آسانی از تذهیب مکاتب دیگر قابل شناسایی می باشد.
استفاده از رنگ های زنگار، شنگرف، سرنج و سیاه در مکتب بخارا از ویژگی های آن مکتب به شمار می رود. تذهیب های مکاتب در دوره های مختلف بیان کننده حالات و روحیات آن زمان می باشند.
بررسی آثار تذهیب در دوره های تاریخی گذشته نشانگر تاثیر فراوان هنر تذهیب ایران بر کشورهای دیگری همچون هند ، ترکیه عثمانی و کشورهای عربی می باشد.
هنرمندانی که در اوایل دوره صفوی از ایران مهاجرت کردند، بنیانگذار مکتب نقاشی ایران و هند شدند وازاینرو آثاری نفیسی خلق شد. آثار به جا مانده از مکتب مغولی هند که در نوع خود بی نظیر است، بیانگر این واقعیت است که این مکتب بر آمده از تداوم مکتب نقاشی ایران و هند می باشد.
در ترکیه عثمانی آن دوره، هنرمندان تذهیب کار زیادی وجود نداشت و اگر هنر تذهیب در آن سرزمین گسترش یافت به خاطر هنرمندان ایرانی بود که با مهاجرت به ترکیه عثمانی آن را بنیانگذاری نمودند.
در کشورهای عربی نیز پس از بازگشت هنرمندان ایرانی هنر تذهیب رشد چندانی نکرد و از این رو است که می توان گفت هنر تذهیب ایرانی در جهان جایگاه ویژه ای دارد و قابل مقایسه با کشورهای دیگر و حتی اروپایی نمی باشد.
تذهیب اروپایی با تذهیب به سبک ایرانی بسیار متفاوت بوده و طراحی نقوش ختایی و اسلیمی در تذهیب ایرانی، از جایگاه ویژه ای برخوردار می باشد. پیچ و خم های اسلیمی های متقارن در کنار گل و برگ های ختایی در آرایش صفحات کتاب و نگاره های زیبا چشم هر بیننده اهل دل و دوستدار هنر ایرانی را می نوازد.
ابزار و رنگ های مورد استفاده در نقاشی تذهیب:
ابزار کار هنر تذهیب شامل قلم مو، خط کش، ترلینگ، گونیا و مُهره برای صیقل دادن می باشد.
قلم مو به عنوان اصلی ترین ابزار کار می باشد که در گذشته آن را بیشتر از موی خز و پر غاز تهیه می کردند، ولی در حال حاضر برای تهیه آن از موی گربه و ساقه پر کبوتر استفاده می شود.
قلم مو در دو نوع و کاربرد متفاوت: قلم موی گندمی و قلم موی نیزه ای.
قلم موی گندمی که پرپشت و پرمایه است برای صورت سازی و قلم گیری های نازک و ضخیم استفاده می شود و قلم موی نیزه ای که کم پشت و بلند است، برای قلم گیری های یکنواخت و خطوط بلند مورد استفاده قرار می گیرد.
رنگ های مورد استفاده در نقاشی تذهیب را بیشتر لاجورد، شنجرف، جیوه، گوگرد، زرنیخ، زنگار، سفید آب قلع، صمغ عربی و آب طلا تشکیل می دهند.
نکته مهم: آنچه که در مورد قلم مو و رنگ های مورد استفاده در هنر تذهیب نام برده شد، مربوط به یک اثر هنری با ارزش و اصیل است که در روش سنتی این هنر کاربرد داشته و بیشتر در گذشته از این نوع مواد و ابزار در هنر تذهیب استفاده می کردند.
امروزه قلم موهای متنوعی در بازار برای هنر نگارگری و تذهیب وجود دارد. همچنین رنگ های آماده و تولیدات کارخانه ای مانند گوآش، آبرنگ و رنگ های جوهری با کیفیت مناسب و تنوع رنگی برای هنرمندان هنر تذهیب، نگارگری و تشعیر در فروشگاه های هنری موجود می باشد.
مجموعه هنر خورشید | بهار | ۱۳۹۸ شمسی .
© تمامی حقوق این وبلاگ محفوظ و متعلق به مجموعه هنری خورشید میباشد.