عنصر حجم در هنرهای تجسمی

آشنایی با مبانی هنرهای تجسمی

کاربرد عنصر حجم در خلق یک اثر بصری

مفهوم عنصر حجم و ویژگی های بصری آن:

عنصر حجم مهم ترین عنصر در هنر مجسمه سازی است که به طور کلی دارای سه مفهوم کاربردی بوده که هر کدام بیانگر ویژگی های بصری آن می باشد.

• توده فشرده: جسمی دارای وزن قابل تشخیص که در سه بعد قابلیت لمس شدن را دارا می باشد.
• حجم منفی: حفره، حوزه میان تهی که فقط به لحاظ بصری قابل درک است.
• حجم بالقوه: حجمی که از حرکت نقطه ها – اجسام ریز – با خطوط یا سطوح – اجسام بزرگ – ایجا می شود.

در هر حال حجم شکل سه بُعدی است که کمیت و محدوه ای از فضا را اشغال می کند؛ بنابراین در سطح تخت فقط می توان توهم حجم را توسط سایه پردازی و فن پرسپکتیو در نقاشی ایجاد نمود.

حجم عنصری سه بعدی است، متشکل از طول و عرض و ارتفاع … همان گونه که از حرکت خط در فضا سطح به وجود می آید، از حرکت سطح در فضا نیز عنصر حجم ایجاد می شود.

به عبارتی دیگر هرگاه در سطح ضخامت ایجاد کنید، عنصر سطح به حجم تبدیل خواهد گشت.

به طور کلی ایجاد بعد سوم یا حجم در هنرهای بصری دو بعدی در اثر نوعی خطای چشم می باشد.

به این معنی که در کلیه تصاویر دو بعدی مانند تصویر نقاشی، طراحی، عکاسی و … عمق و بعد سوم با استفاده از فن پرسپکتیو که نوعی خطای چشم به شمار می رود و همچنین در اثر کاربرد نور و سایه بر روی سطح ایجاد می شود.

اما ارائه بعد سوم در هنرهای بصری سه بعدی مانند مجسمه سازی، معماری، طراحی صنعتی و آثار نقاشی واقعیتی قابل لمس است و هنرمندان در این رشته ها با فرم دادن و شکل بخشیدن به مواد مختلف در رابطه با فضا و دخالت مستقیم عنصر نور دست به آفرینش پدیده های سه بعدی می زنند.

اگر شکل های بنیادی سطح دو بعدی مربع، دایره و مثلث باشند در عین حال ساده ترین احجام هنری مکعب، کره و مخروط خواهند شد.

در هنگام نقاشی، طراحی، ارتباط تصویری و … به بیان عناصر خط ، سطح، رنگ و … به تنظیم مناسبات میان آنها روی سطح دو بعدی کاغذ یا بوم پرداخته می شود، اما در هنگام کار با حجم به طور مستقیم ماده و توده در فضا پیرامونشان شکل داده می شوند و قابلیت فرم پذیری دارند.

در کار با حجم نه تنها باید شکل انفرادی هر یک از احجام و تناسبات آن با شکل درونی و بیرونی دیگری که احتمالا در کنار یا اطراف آن قرار گرفته است تنظیم شود، بلکه لازم است که به فضای اطراف آن نیز توجه شده و حجم مورد نظر متناسب با فضای احاطه شده اش نظم یابد تا در مجموع هماهنگی لازم برای خلق یک حجم و اثر هنری به دست آید.

• نقش فضا در حجم :

در حقیقت زمانی که فضایی نباشد حجم نیز معنایی نخواهد داشت، بنابراین عنصر حجم تنها با فضا تعریف می شود. هرگاه از پنجره یا روزنه ای باز به آسمان صاف و بی انتها نگاه کنید در ظاهر با فضای تهی و یک دستی رو به رو می شویم که تا بی نهایت ادامه دارد.

اما زمانی که هواپیمایی در همان آسمان عبور می کند و یا توده ابری سفید رنگ در آن پدیدار می شود، پرواز پرنده، پرتاپ توپی در هوا، همگی بی تردید به عنوان عنصر فضا تعریف شده و آسمان از شکل به ظاهر بی انتها، یکدست و بی تحول خود خارج می شود.

• فضای منفی:

فضای منفی اصطلاح فنی است که برای فضای محدود خالی در معماری، پیکرتراشی و … به کار برده شده است. فضای منفی در تمامی رشته های هنر تجسمی و کاربردی یکی از ارکان مهم به شمار می آید.

لیکن اهمیت فضای منفی در حجم سازی به ویژه هنر مجسمه سازی به طور کاملا ملموسی در گیر با این موضوع می باشد.

هنری مور – Henry Moore – مجسمه ساز و هنرمند معاصر انگلیسی از جمله هنرمندانی می باشد که در آثار هنری اش نقش فضای منفی بسیار مهم و با ارزش بیان شده است.

درباره تعریف و اهمیت نور در ارتباط با عنصر حجم می توان گفت که حجم به صورت شکل مجرد در فضا و یا به صورت مجسمه و یا یک اثر معماری همواره به وسیله نور تعریف می شود و این نور است که امکان رویت آن را میسر می سازد.

حتی می توان این گونه بیان کرد که عنصر فضا توسط حجم تعریف می شود و هویت عنصرحجم نیز توسط نور تعیین و بیان می گردد.

نکته دیگری که در مورد عنصر حجم باید به آن اشاره کرد، جنبه ملموس بودن حجم است.

نکته ملموس بودن حجم تا آنجا حائز اهمیت می باشد که حتی روشندلان نیز با حس لامسه در هنر سه بُعدی به خلق یا درک فرمی از حجم و فضا دست یافته اند. البته درک و فهم این مورد از ملموس بودن حجم، شاید در زمینه های دیگر هنرهای تجسمی به این شکل قابل مقایسه و بررسی نباشد.

• عنصر حجم در فرهنگ های مختلف:

حجم در فرهنگ های مختلف با توجه به جهان بینی آن قوم و ملل شکل های متنوعی به خود گرفته است. به طور مثال قبل از ظهور اسلام، ساخت بت و مجسمه های خدایان در سرزمین اعراب متداول بود.

چنانچه بعد از آن ساخت مجسمه را مردود دانستند و هنرمندان از کار مجسمه سازی و کار با حجم منع شدند. از این رو هنرمندان ساخت احجام را در زمینه های دیگری به کار گرفته و نیروی خلاق خود را در زمینه های کاربردی دیگری مانند چوب، سفال، سنگ، شیشه، فلز و  ظروف کاربردی سوق دادند.

---

مجموعه هنر خورشید | بهار | ۱۳۹۸ شمسی .

© تمامی حقوق این وبلاگ محفوظ و متعلق به مجموعه هنری خورشید میباشد.