نگاهی گذرا بر تاریخچه فرش در ایران
آنچه که باید در مورد فرش ایرانی بدانیم:
فرش ایران یکی از دستاوردهای مهم ایرانیان است که در زندگی اجتماعی، اقتصادی، فرهنگی و هنری آنان نقشی بسیار مهمی را دارا می باشد.
همچنین می توان صفحه فرش را یکی از مهمترین فضاهای اجرایی برای خلق یک اثر هنری اصیل ایرانی دانست.
هنرمندان طراح و نقاش همه توان خود را در به کارگیری نقوش مختلف در قالب سبک های هندسی، گردان که ناشی از دیدگاه های فرهنگی، فلسفی و معنوی دوران زندگی آنان می باشد به کار بسته و جذاب ترین طرح ها و نقشها را بر روی صفحه فرش ایرانی خلق نموده اند.
نقوش فرش ایرانی گاهی پیامدار نوع فرهنگ جاری، تاریخ و زمان بافت فرش نیز می باشد.
قدیمی ترین فرش موجود در جهان متعلق به ایران است که بیست و چهار قرن از زمان بافت آن میگذرد، در این فرش نقوش حیوانات، گیاهان و انسانها به شیوه ای ساده ولی با بیانی زیبا به زبان تصویر فرهنگ، تصویرپردازی و نگارگری آن دوره را با تمام جزئیاتش به نمایش گذاشته است.
این فرش کهن و باستانی متعلق به ایرانیان در سال ۱۹۴۹ میلادی توسط پرفسور سرگی رودنکو باستان شناس روسی در حفاری های منطقه آلتایی در شمال مغولستان امروزی در دره پازیریک کشف گردید و به همین نام نیز مشهور شد،.
باستان شناسان تاریخ و زمان بافت آن را قرن چهارم تا پنجم قبل از میلاد تخمین می زنند.
پرفسور رودنکو کاشف قالیچه پازیریک اینگونه می گوید:
” قرنها پیش از میلاد قالی های زیبایی در بابل و آشور، پارس و ماد یافته شده است، به طوری که کهن ترین نمونه نقشه فرش را دانشمندان آشورشناس در نقش های برجسته کاخ نینوا یافته اند که گُل حاشیه آن تقلیدی از گلدوزی های بابل به نظر می رسد. تاریخ این نقش ها را قرن هفتم قبل از میلاد می دانند.”
بهترین نمونه این نقش متعلق به خورس آباد فارس است که در موزه لوور پاریس نگهداری می شود، که در وسط آن طرح گل و گیاه چهارپر بسیار تکرار شده و در حاشیه آن نیز نقش هایی از گل نیلوفر آبی قرار گرفته است، همانند نقوشی که امروزه در برخی از قالیچه های کردی به کار می رود.
علاوه بر آن دو مجسمه سفالین اسب در سال ۱۳۲۸ یکی در شوش و دیگری در ماکو توسط دکتر گیرشمن باستان شناس فرانسوی کشف می گردد، که مجسمه شوش در قرن هشتم قبل از میلاد و مجسمه ماکو در هزاره دوم قبل از میلاد ساخته شده اند.
بر روی مجسمه اسب، نقش یک قطعه فرش منقوش و روی زین آن دو گراز در حال حرکت و دو مرغ ماهی خوار حک گردیده است.
تاریخچه فرش در دوره هخامنشیان:
زمان حکومت هخامنشیان ۳۳۰ تا ۵۵۳ قبل از میلاد می باشد و همانطور که پیش از این اشاره شد، در سال ۱۹۴۹ میلادی رودنکو روسی در حفاریهای دره پازیریک قالیچه ای را کشف کرد. این قالیچه در موزه آرمیتاژ سن پطرزبورگ نگهداری می شود.
در متن اصلی دارای بیست و چهار مربع با نقش گل و بوته آشوریی چهاربرگ و در حاشیه اصلی و فرعی آن نقش هایی از جانوران افسانه ای بالدار و سوارکاران با لباس های هخامنشی یکی سوار بر اسب و دیگری پیاده در کنار اسب هایی با دم گره دار و همچنین ردیفی از نقش گوزن های خالدار به کار رفته است.
شیوه آرایش، نظم، هماهنگی نقشها حکایت از وجود هنر نقش پردازی در صنایع دستی آن دوره می باشد.
البته علاوه بر قالی پازیریک یافت شده، یک تکه فرش دیگری که دارای نقش چند زن هخامنشی در کنار آتشدان را نشان می دهد نیز در حفاریها به دست آمده است.
همچنین قطعه ای از فرش دیگری توسط گروه باستان شناسی به رهبری کوزلف روسی در منطقه نویین در سیبری به دست آمده که به دلیل کوچک بودن تکه ها، نقش های آن مشخص نمی باشد.
در دوره های بعد نیز، از دوران سلوکیان و دوره پارتها – اشکانیان نمونه های فرش دیگری موجود نمی باشد.
تاریخچه فرش در دوره سامانیان:
تاریخ حکومت سامانیان از سال ۲۲۴ تا ۶۲۴ میلادی رقم خورده است، در مدت سه قرن حکومت سامانیان میتوان با استناد به نوشته های مورخین و سیاحان، ادعا کرد که بافت فرش در آن دوره در اوج شکوفایی خود بوده است.
در تاریخ طبری آمده است که در دوره ساسانیان فرشی با نقش گلها، گیاهان و جویبار به نام بهار خسرو وجود داشته که در آن از الیاف ابریشم، زراندود و سنگهای قیمتی استفاده شده است.
همچنین فرش دیگری با طراحی و نقش بسیار جذابی وجود داشته که به عنوان یکی از غنائم با ارزش جنگی در بین اعراب فاتح تقسیم شده است.
پس از ورود اسلام به ایران و انقراض سلسله ساسانی با بروز وقایع سیاسی، مذهبی، اقتصادی، توسعه و رشد صنعت بافت فرش در ایران رو به کاستی می رود.
با مطالعه منابع تاریخی مانند حدود العالم و کتاب جهانگرد عرب، میتوان فهمید که قالیبافی و هنرهای مرتبط به صورت غیر متمرکز انجام می گرفته است.
فرش در این دوره تنها به عنوان یک کالای تشریفاتی کاربرد داشته و همین نگرش سبب کم توجهی به بافت آن شده و طرح های تکراری و بدون خلاقیت اجرا شده اند.
هنرمندان به اقتضای طبیعت و ذات هنری که در خلق هنر دارند، هرگز سکون و تکرار را نمی پذیرند و تابع شرایط موجود نخواهند شد. بلکه با ایجاد نوع آوری اوضاع هنری را تغییر داده و گاهی نیز بر شرایط حاکم نیز تاثیر گذاشته اند.
بنابراین شرایط حاکم در دوره اسلامی باعث می گردد هنرمندان با اندیشه ای نو، طرحی را به نام محرابی بنیان گذاری نمایند که هم روحیات جامعه آن روز و هم خلاقیت آنان را در برگیرد .
با به کارگیری این طرح جدید به هنر فرش و طرح و نقش آن توجه بیشتری می شود و هنر فرشبافی بر زمان خود تسلط می یابد.
این ابتکار که در اثر وجود زمینه های اجتماعی با تغییراتی پا به عرصه هنر فرش ایرانی نهاد، تحولی شگرف در تاریخ طراحی و نقاشی قالی ایران به وجود آورد. به طوری که فرش در آن دوره کانون توجه حاکمان و سایر هنرمندان از جمله نقاشان و نگارگران شد.
تاریخچه فرش در دوره تیموریان:
در دوره تیموریان نمونه خاصی از قالی ایرانی به جا نمانده است، اما نشانه های آن را می توان در تابلوهای نقاشی مینیاتور ایرانی و یا تابلوهای پرتره غربی که فرش را به عنوان یکی از عناصر مکمل در آراستن تصویر اتاق در پس زمینه نقاشی استفاده می کردند، مشاهده نمود.
به عنوان نمونه میتوان به تصاویر یکی از نسخه های خطی خمسه جامی متعلق به کاخ موزه گلستان اشاره نمود و یا برخی از تابلوهای نقاشی هانس هولباین، نقاش آلمانی اوایل قرن دهم ه.ق نام برد، که در آنها تصویرهایی از نقوش فرش ایرانی استفاده شده است.
امروزه وجود این تابلوهای نقاشی برگرقته از نقوش فرش ایرانی، به عنوان مستندات وجود این هنر در قرن هشتم تا اواخر قرن نهم ه.ق به شمار می روند.
همچنین نوشته ها و اشاره های جهانگردان و امیرانی که از دربار اوزون حسن – بنیانگذار سلسله آق قویونلوها، بازدید داشتند و از قالی های نفیس با نقوش زیبایی در کاخ ایشان ذکر نموده اند، استناد کرد.
شاهرخ فرزند تیمور گورکانی با علاقه ای که به نقاشی داشته است، از هنرمندان فرش و سایر هنرهای سنتی از قبیل نگارگری، تذهیب حمایت نمود.
در طراحی فرش نیز با پشتوانه اجتماعی و با الهام از سایر هنرها و تاثیرگذاری آنها بر یکدیگر، شرایطی فراهم می آید تا دامنه رشد هنر فرش ایرانی گسترش یافته به طوریکه همانند سده های پیشین، توجه بازارهای خارجی به فرش ایرانی معطوف گردد.
تاریخچه فرش در دوره صفویان:
دوره صفویه را باید اوج شکوفایی تمام هنرهای ایرانی، به ویژه فرش دستبافت ایرانی نامید.
توجه سلاطین به گسترش امکانات لازم – وجود سابقه درخشان هنری و فراهم ساختن همکاری استادان هنرهای دیگر از جمله تذهیبکاران، نگارگران، نساجان، رنگرزان، معماران و تاسیس کارگاه های سلطنتی در مراکز مختلف هنری به منظور فراهم ساختن همکاری و هم اندیشی بین صاحبان هنر، شرایط تازه ای را برای رونق طراحی، نقاشی و تولید فرش به وجود آورد.
همه امکانات ایجاد شده و شرایط مناسب باعث شد که فرش ایرانی از مرز یک کالای اقتصادی فراتر رفته و به عنوان یک هنر اصیل ایرانی در جهان مطرح شود. آن گونه که موزه ها، مجموعه داران، هنرشناسان جهان با تحسین فرش ایرانی شروع به تهیه نمونه های ارزنده ای از آن نمودند.
در این زمان طرح های متعددی برای نقش فرش تهیه گردید که پس از گذشت بیش از چهار قرن هنوز هنرمندان طراح فرش از آنها تقلید و الگو برداری می نمایند.
نقوش فرش های دوره صفویه با حفظ اصالت اولیه شامل انواع متعددی گلها، درختان، طرحهای تصویری، شکارگاهی و ابنیه ای برگرفته از معماری می باشد که در اثر همکاری و همت گروهی از استادان این فنون و هنرمندان حاصل شده است.
تاریخچه فرش در دوره های افشاریه و زندیه :
پس از انقراض سلسله صفویه و هجوم افغانها، کشور دچار هرج و مرج می شود و قریب بیست سال جنگ و خونریزی و فروپاشی نظام اقتصادی، سیاسی و متعاقب آن هنر، نوعی رکود بر هنر فرش ایران همانند سایر هنرها غلبه می کند.
نادر شاه افشار پس از یک دوره جنگ و ستیز موفق به راندن افغانها از خاک کشور می شود، اما اوضاع بعد از جنگ فرصت پرداختن به فرهنگ و هنر را نمی دهد.
پس از وی کریم خان زند به حاکمیت می رسد، در این دوره نیز فرش مورد عنایت و توجه خاصی قرار نمی گیرد ولی با این وجود این هنر مردمی از بین نمی رود بلکه فقط شرایط رشد و توسعه را برای مدتی از دست می دهد.
در واقع بازارهای خارجی که مشوق رشد و تولید بودند به حداقل می رسند تا حدی که فرش فقط برای رفع احتیاجات داخلی تولید و تامین می شود. از این دوره هیچ طرح و نقشی که در آن بدعتی باشد وجود ندارد و هر آنچه که باقی مانده دارای نقوش و طرحهای تکراری گذشته می باشد.
تاریخچه فرش در دوره قاجار:
پس از به حکومت رسیدن قاجاریان، بازرگانی فرش با مشارکت سرمایه گذاران خارجی به گردش افتاد. شرکتهای خارجی که به تجارت فرش مبادرت می ورزند با تولیدات به روش سنتی رضایت نمی دهند و در بعضی از مراکز مهم تولید فرش در کشور، مانند اراک، تبریز و کرمان خودشان شروع به فعالیت می نمایند.
این شرکتها عبارتند از: شرکت انگلیسی زیگلر در سلطان آباد اراک، شرکت آمریکایی فرش شرقی، شرکت عثمانی ایتالیایی نیوکاستل در تبریز، شرکت شرق لندن یا شرکت انگلیسی – یونانی در کرمان.
اگرچه سرمایه گذاری این شرکتها سبب رونق تولید و بازار فروش فرش ایران شد، ولی از طرف دیگر در این هنر اصیل ایرانی آثار سوئی برجای گذاشت. به طوری که برای تامین خواسته های بازارهای اروپا و آمریکا سلیقه های آنان را در طراحی و نقشه های فرش اعمال می کردند.
البته به کار گیری طرح و نقش های اجباری به درخواست بازار خارجی، باعث فراموشی و دوری از طرح های اصیل ایرانی نگردید، بلکه با تکامل بخشیدن به چهارچوب طرح های سنتی و کلاسیک، نقش و طرحی نو به وجود آمد.
این نقوش اصیل ایرانی به گونه ای خاص و منحصر به فرد طراحی شده بودند؛ که فرش های ایران را در هر نقطه از جهان با به نمایش گذاشتن هنر طراحی و بافت ایرانی از سایر دستبافتهای کشورهای دیگر متمایز و شاخص می نمود.
مطلب پیشنهادی برای مطالعه در زمینه فرش:
درباره هنر و پیشینه قالی بافی در ایران …
مجموعه هنر خورشید | زمستان | ۱۳۹۷ شمسی .
© تمامی حقوق این وبلاگ محفوظ و متعلق به مجموعه هنری خورشید میباشد.