تاریخچه معماری ایرانی

نظری اجمالی بر سبک های هنر معماری در ایران

• سبک هنر معماری پارسی:

این شیوه از معماری از زمان حکومت هخامنشیان آغاز و تا حمله اسکندر مقدونی به ایران رواج بسیاری یافت.

قبل از پیدایش طرح پارسی، در ساختمانها از پوشش تاق و تاق های ضربی، رومی و قوس های مختلف استفاده شده است، ولی پس از تشکیل امپراتوری هخامنشیان در ایران، ساختمانها شکل و فرم سنگی به خود گرفتند.

بناهای عظیم و سنگی این دوره همانند تخت جمشید به طور کامل از سنگهای یک پارچه بدون درز و در مواردی بدون وجود رگه های سنگی ساخته شده اند.

سنگ هایی که به وسیله حجاران ماهر و سرستون ها به زیبایی تراش خورده بود، در روی پی های که با ابعاد وسیع و مصالح مقاوم ساخته شده بودند با نظمی خاص نصب و اجرا شده اند. پوشش سقفها از چوب های سفت و بسیار مقاوم بود که از لبنان – جبل عامل و یا از قندهار به این محل حمل شده اند.

این نوع سبک معماری پارسی در آن دوره در دنیا متداول بوده است، ولی نوع خاصی از آن که با ارتفاع و فاصله زیاد ستون و تالارها وسیع اجرا شده، بسیار چشمگیر بوده است و از نمونه های شاخص آن می توان از تخت جمشید با شکوه نام برد.

تنها نقطه ضعف این شیوه معماری سقفهای چوبی آن بوده است که پس از حمله اسکندر به ایران و به آتش کشیدن تخت جمشید، سقف های چوبی آن به طور کامل از بین رفت و تنها اسکلت بنا که از سنگ ساخته شده بود برجای ماند.

• سبک هنر معماری پارتی:

پس از به حکومت رسیدن اشکانیان و نقاط ضعف معماری در شیوه پارسی –  مقاوم نبودن سقف چوبی در معماری، معماران ایرانی بار دیگر به استفاده از پوشش های تاقی و قوس دار- تاقهای کروی و گنبدی روی آوردند.

این شیوه معماری که به شیوه پارتی مشهور است با آغاز سلسله اشکانیان شروع شد و در دوره ساسانیان به اوج خود رسید و تا ظهور اسلام ادامه یافت. در این نوع از معماری ساختمانها با ایوان های بلند و پوشش های گنبدی کوتاه و بلند با مهارت خاص اجرا شده اند.

از بناهای این دوران می توان از تاق کسری نام برد که به وسیله اردشیر اول احداث و توسط خسرو انوشیروان ترمیم و تکمیل شد. از دوران ساسانیان بناهای دیگری همچون معبد آناهیتا در کنگاور، آتشکده آذرگشسب، آتشکده بارین، ایوان کرخه، پل شوشتر، دخمه های کومیش دامغان و … باقی مانده که با انواع قوس ها و پوشش تاقی ساخته شده اند.

همچنین می توان از تاق بستان و چهارتاق قصر شیرین نیز نام برد که در نهایت مهارت و سلیقه هنری، حجاری و قوس ها سنگی در آن تراش خورده اند و مجموعه ای بی نظیر را را در معماری ایران به وجود آورده اند.

• سبک هنر معماری خراسانی:

با ظهور اسلام ایرانیان حقیقت شناس، تمام هنرهای خود را در نهایت اخلاص به خدمت اسلام گرفتند و معماران ایرانی شیوه های تازه ای مانند ایوانهای بلند، شبستانهای وسیع، انواع قوس ها، گنبدها و از نظر نماسازی با به کارگیری نمای معقلی، خط بنایی، خط کوفی، گچبری و … مساجدی با شکوه را بنا کردند.

شیوه معماری خراسانی در دوره صفاریان، دوره سامانیان و دوره غزنویان تا پیدایش دیلمیان در تمام سرزمین های خاوری اسلام به کار برده شده است. در این شیوه معماری مساجد و اماکن متبرکه بر مبنای بناهای چهار ایوانی ساخته شده اند.

• سبک هنر معماری رازی:

از ویژگی های این معماری که از اوایل دوره دیلمان آغاز شده و تا پایان دوره سلجوقی در تمامی ایران بزرگ و حتی آسیای صغیر رواج داشته است، به وجود آمدن قوس های تیز، تاق های بلند و ایوان های طویل و مهمتر از همه گنبدهای کوتاه و دوار می باشد. از جمله بناهای معروف این شیوه معماری می توان به بنای پیربکران در استان اصفهان، به ویژه گچبری محراب آن اشاره نمود.

• سبک هنر معماری آذری:

این شیوه از اوایل دوره ایلخانی آغاز و تا پایان عصر تیموریان تداوم داشته است. از جمله خصوصیان آن باید از تغییرات اصول و سازه در این شیوه نام برد که پیدایش گنبدهای مخروطی و هرمی شکل، گنبدهای دو پوسته و ایوان های بلند با قوس هاس تیز از ویژگی های این معماری می باشد. مقبره الجایتو و مسجد کبیر یزد از جمله نمونه های سبک معماری آذری می باشد.

• سبک هنر معماری اصفهانی:

این شیوه از دوره تیموریان آغاز می شود و در دوره صفویه به اوج خود می رسد، البته تا دوران معاصر هم ادامه می یابد. از تغییرات اصول سازه در این نوع معماری، پیدایش انواع قوس ها با ترسیم بر مبنای ضوابط هندسی و بر اساس اصول ریاضی می باشد که برای قبول بارها و نیروهای بزرگ شکل گرفته است.

اینگونه معماری و قوس هایش به قوس شاه عباسی شهرت دارند. در این دوران تاق ها با اشکال گوناگونی پوشش داده شده و افزون بر گنبدهای کوتاه و بلند با قطرهای مختلف و بزرگ ساخته شده اند. مسجد شاه در اصفهان یکی از آثار به جا مانده از این سبک معماری از دوره صفوی می باشد.

• سبک هنر معماری نوین:

در اواخر دوران قاجار و به خصوص زمان ناصرالدین شاه، در طرح های جدید نسبت به سبک های معماری پارتی، خراسانی، رازی، آذری و اصفهانی تغییراتی به وجود آمده است که میتوان نام آن را شیوه نوین معماری ایرانی نامید.

این شیوه ترکیبی است از سنت معماری اروپا و ایران است که بیشتر در قوس ها و شکل ظاهری ساختمان اثر گذاشته است، قوس هایی که از معماری اروپایی الهام گرفته بیشتر قوس و پوشش کلاه فرنگی و بیضی شکل می باشد.

ساختن پوشش کلاه فرنگی در ابعاد بزرگ اشکالاتی داشت که به همین دلیل آنها را با پوشش شیروانی و اسکلت چوبی اجرا می کرده اند. نمونه های این نوع معماری را می توان در عمارت شمس العماره و همچنین سر در باغ ملی تهران و باغ ارم شیراز مشاهده نمود.

ساختمان هایی که در این دوره ساخته شده اند اغلب دارای بادگیر، حوضخانه، شاه نشین و پیش ایوان سرتاسری هستند. پوشش سقف ها شیروانی، دوپوششه بوده و پوشش توفال برای قسمت های داخلی به کار رفته است.

مطلب پیشنهادی برای مطالعه در زمینه هنر خوشنویسی:

سیر تحول خط و خوشنویسی در ایران

• ---

  مجموعه هنر خورشید | تابستان | ۱۳۹۸ شمسی .

  © تمامی حقوق این وبلاگ محفوظ و متعلق به مجموعه هنری خورشید میباشد.