مواد و ترکیبات مکمل در سفالگری

آشنایی با مواد مورد استفاده در تولیدات سفال و سرامیک

شناخت ترکیبات مکمل در سفالگری:

در هنر و صنعت سفال – سرامیک سازی از مواد و ترکیبات مکملی مانند: سیلیس، فلدسپات، تالک و انواع اکسیدها که نقش مواد کمکی و رنگ دهی یا کمک ذوب را برای پایین آوردن دما به عهده دارند بسیار استفاده می شود.

هر کدام از مواد ترکیبی، دارای ویژگی های خاص خود می باشند که به اختصار آن را شرح خواهیم داد.

انواع مواد مکمل با نقش کمک ذوب و ایجاد رنگ در بدنه و لعاب 

• ترکیبات ماده سیلیس:

سیلیس در طبیعت به صورت عنصری خالص وجود نداشته و آن را به صورت اکسید سیلیسیم می توان یافت. این ماده در سفالگری – ترکیبات بدنه سفالی و ترکیبات اصلی لعاب – کاربرد فراوانی دارد. مقدار سیلیس در لعاب به درجه حرارت لعاب بستگی دارد. در درجات پایین مقدار سیلیس کم و در درجات بالا مقدار سیلیس لعاب بیشتر می باشد.

سیلیس ماده ای سخت و با دوام است که کمتر تحت تاثیر تغییرات شیمیایی قرار گرفته و این خاصیت آن را برای ترکیبات لعاب سازی مناسب نموده است. باید به این نکته نیز توجه داشت که هرچه مقدار سیلیس در لعاب بیشتر باشد نقطه ذوب لعاب نیز بالاتر می رود.

• ترکیبات ماده فلدسپات:

فلدسپات از مهم ترین کمک ذوب ها – فلاکس ها در بدنه های سرامیکی و همچنین ترکیبات لعاب می باشد. ماده فلدسپات بیشتر به رنگ سفید متمایل به صورتی، قهوه ای روشن، خاکستری می باشد.

از فلدسپات ها هم برای پایین آوردن نقطه ذوب لعاب و هم برای تامین ترکیبات قلیایی لعاب استفاده می گردد. همچنین با اضافه کردن فلدسپات باعث کاهش میزان تخلخل و جذب آب بدنه و میزان مقاومت آن را در برابر ضربه و فشار افزایش خواهد داد.

• ترکیبات ماده تالک:

تالک که اغلب با ناخالصی هایی مانند آلومین، آهک، مواد قلیایی همراه می باشد به رنگ سفید تا سبز روشن است و نوع مرغوب آن سنگ صابون نام دارد. پودر تالک حالت چربی و صابونی دارد و در آب به خوبی حل نمی شود. از ماده تالک در بدنه های سفالی و سرامیکی برای کاهش شوک حرارتی بدنه و همچنین در ترکیبات ساخت لعاب نیز استفاده می شود.

• ترکیبات ماده لویی:

لویی گیاهی است شبیه به نی باریک و بلند که بیشتر در مناطق کویری رشد می کند. نوک این گیاه دارای ماده ای نرم و استوانه ای شکل است که از آن برای افزایش چسبندگی خاک سفالگری و افزایش اتصالات مولکولی بین ذرات تشکیل دهنده گِل استفاده می کنند. سفالگران از این ماده در ساخت بدنه های سفالی با ابعاد بزرگ و دیواره کلفت، برای جلوگیری از ترک خوردن سطح بدنه – هنگام خشک شدن – استفاده می نمایند.

• ترکیبات ماده اشنو:

گیاه اشنو یا اشنون که به آن قلیا نیز گفته می شود، گیاهی است که در مناطق کویری ایران رشد کرده و از خاکستر آن در لعاب های قلیایی جهت پایین آوردن نقطه ذوب لعاب بهره می برند. البته در حال حاضر استفاده از این ماده تا حدی منسوخ شده و به جای آن از اکسیدهای قلیایی در ترکیبات لعاب استفاده می شود.

• کاربرد انواع اکسید ها در سفالگری:

اکسیدها در ترکیبات مواد سرامیکی بدنه و انواع لعاب کاربرد فراوانی دارند، مانند مواد کمک ذوب – خاصیت فلاکس و همچنین این مواد ایجاد کننده تنوع رنگی در بدنه و لعاب نیز می باشند.

• کاربرد اکسیدها به عنوان عامل کمک ذوب :

از مهم ترین کمک ذوب ها – فلاکس – که برای کاهش دمای پخت در صنعت سفال و سرامیک کاربرد فراوانی دارند، می توان از اکسیدهای قلیایی و اکسیدهای قلیایی خاکی نام برد. اکسیدهای قلیایی مانند: اکسید سدیم و اکسید پتاسیم که البته اکسید سدیم کمک ذوب قوی تری می باشد.

اکسیدهای قلیایی خاکی:

از مهمترین اکسیدهای قلیایی خاکی، اکسید کلسیم و اکسید منیزیم است که به دلیل نقطه ذوب بالایی که دارند برای ساخت قطعات نسوز و دیرگداز کوره مورد استفاده قرار می گیرند. اکسیدهای دیگری مانند اکسید بُر، اکسید روی، اکسید سرب در لعاب استفاده می شوند که البته اکسید سرب سمی بوده و باید در استفاده از آن احتیاط لازم را به عمل آورد. همچنین استفاده از اکسید سرب در لعاب ظروف مصرفی – غذا خوری – کاری نادرست است و به سلامتی انسان صدمه وارد می نماید.

مطلب پیشنهادی برای مطالعه در زمینه خاک سفالگری:

آشنایی با انواع خاک در سفالگری 

• مهم ترین اکسید های رنگی فلزات و کاربرد آنها در سفالگری :

اکسید آهن:

سفالگران ایرانی از اکسید آهن برای ایجاد رنگ حنایی در لعاب استفاده می کنند. البته نوعی اکسید آهن قرمز رنگ هم وجود دارد که گل اُخرا نام دارد و در رنگ دهی بدنه و هم در ترکیبات رنگ لعاب تاثیر گذار است. نقوش قرمز رنگی که در سفالینه های قدیمی مشاهده می شود با این نوع اکسید نقاشی شده اند. اکسید آهن به دو صورت دو ظرفیتی (FeO) و سه ظرفیتی (Fe2O3) وجود دارد.

اکسید منگنز:

اکسید منگز از معدن استخراج می شود و برای ایجاد رنگ قهوه ای در لعاب به کار می رود. نام دیگر اکسید منگنز – مغن می باشد. قلم گیری خطوط در کاشی هفت رنگ و نقوش سفالینه های بدون لعاب با این اکسید رسم و نقاشی شده است.

اکسید کبالت:

این اکسید برای ایجاد رنگ لاجوردی در لعاب ایرانی دارای اهمیت ویژه ای می باشد. رنگ آبی کاشی های لاجوردی ایرانی که در جهان شهرت دارند، توسط افزودن اکسید کبالت در ترکیبات لعاب ایجاد می شود.

اکسید قلع:

اکسید قلع برای ایجاد رنگ سفید در لعاب کاربرد فراوانی دارد. اگر اکسید قلع به لعاب ترانسپارت اضافه شود، آن لعاب به لعاب اُپک سفید رنگ تبدیل می شود. برای تهیه این اکسید، قلع را با سرب حرارت داده و در حالی که حرارت داده می شود با ابزار مخصوص آن را آن قدر به هم می زنند تا به پودر تبدیل شود.

اکسید مس:

فرمول اکسید مس CuO می باشد که برای ایجاد رنگ آبی فیروزه ایی در لعاب های قلیایی کاربرد فراوانی دارد. با اضافه کردن اکسید مس به لعاب سربی، رنگ سبز ایجاد می شود.

از ترکیب اکسیدها با هم و یا هر یک به طور جداگانه با لعاب ها می توان رنگ های متنوعی ایجاد نمود:

رنگ قهوه ای = اکسید کروم + اکسید آهن + اکسید روی

رنگ مغز پسته ای = اکسید آهن + اکسید مس

رنگ یشمی = اکسید منگنز + اکسید مس

رنگ آبی = اکسید کبالت + اکسید مس

البته در حال حاضر علاوه بر کاربرد اکسیدها برای ایجاد رنگ در لعاب ها، می توان از مواد و اکسیدهای معدنی دیگری به نام جوهر رنگی – استین – برای رنگ دهی لعاب استفاده کرد. تنوع رنگی استین ها بسیار متنوع است و همچنین کار با این مواد بسیار آسان تر از ترکیبات اکسید های رنگی با لعاب می باشد.

• ---

  مجموعه هنر خورشید | تابستان | ۱۳۹۸ شمسی .

  © تمامی حقوق این وبلاگ محفوظ و متعلق به مجموعه هنر خورشید میباشد.