شناخت ترکیبات و مواد اولیه سفالگری

انواع مواد مورد نیاز در تکنیک سفالگری

آنچه که باید در مورد ترکیبات و گِل سفالگری بدانیم:

مواد مورد نیاز برای ساخت اجسام سفالین – سرامیکی ، به سه گروه اصلی دسته بندی می شوند:

موادی که شکل پذیر، شکل گیرنده و یا چسبنده هستند.
موادی که شکل ناپذیر یا پرکننده هایی که قابلیت شکل گیری و چسبندگی ندارند.
موادی که کمک ذوب یا فلاکس هایی که به ذوب سایر مواد در لعاب و یا بدنه سرامیکی کمک می کنند.

الف – خاک های رس از مواد شکل پذیر و چسبنده هستند:

این مواد نه تنها از لحاظ رنگ و بافت دانه های سرامیکی مهم هستند بلکه خاصیت و عملکرد فرم پذیری را نیز برعهده دارند.

اندازه ذرات کوچک خاک رس نقش عمده ای در کاربری آن دارد، خاک رس با ذرات درشت برای مدل سازی و مجسمه سازی به کار برده می شود، در حالی که خاک با ذرات ریزتر قدرت ایستادگی لازم برای این منظور را ندارد و فقط برای ساخت اجسام ظریف به کار برده می شوند.

برای افزایش قابلیت شکل پذیری گِل به طور معمول از بال کلی و یا مقداری بنتونیت استفاده می شود، البته استفاده از این مواد میزان انقباض بدنه را به شدت افزایش می دهد. اینجا منظور از بدنه جسم خام و یا پخته شده بدون لعاب است.

ب – مواد شکل ناپذیر یا پرکننده هایی مانند:

تالک، سیلیس یا گراگ – موادی که یک بار پخته شده و آسیاب شوند را گراگ یا شاموت می نامند – این مواد برای کنترل خشک شدن جسم سفالی و جلوگیری از تغییر شکل یافتن و کج شدن شئ به کار برده می شود.

اینگونه از مواد در استخوان بندی و ساختمان یک بدنه سرامیکی کاربرد فراوانی دارند و با کمک ذوب ها پیوندی شیمیایی به وجود آورده، استحکام بدنه را بالا می برند.

ج – مواد کمک ذوب یا فلاکس ها مانند:

فلدسپار یا فریت های تجاری برای اتصال، ذوب و پیوستن ذرات کوچکتر به یکدیگر مصرف می شوند.

اکثر خاکهای رس به طور طبیعی مقداری فلاکس مانند اکسید آهن را در خود دارند، برخی مواقع لازم می شود که حدود ۱۰ الی ۲۰ درصد فلدسپار – بستگی به میزان حرارت دهی – به ترکیبات بدنه جسم سفالی اضافه شود.

انتخاب موادی که برای ساخت یک جسم رسی به کار برده می شود به عواملی چند بستگی دارند، از جمله:

مواد مورد استفاده در چرخکاری ، قالب ریزی، با دست بدون استفاده از چرخ سفالگری می باشد و یا اینکه شئ سفالی مورد نظر به طریق دوغاب ریخته گری و به صورت تولید انبوه ساخته می شود.
چه نوع خاک رسی بهتر است؟ خاکی که از معدن آورده شده و یا به صورت تجاری خریداری شده است.
درجه حرارت و پخت کوره برای این ماده رسی چقدر باید باشد .
چه نوع رنگ و بافتی مد نظر هنرمند سفالگر می باشد.

اگر خاک رس مورد نیاز را از بستر رودخانه یا هر مکان دیگری استخراج شود، ابتدا باید تکه های بزرگ آن را آسیاب و الک کرده و سپس آن را با آب ترکیب نمود.

سپس دوغاب به دست آمده را در حوضچه ای ریخته می شود تا ته نشین شود، آب اضافی آن را برداشته و دوغاب باقی مانده را در حوضچه های گچی ریخته تا آب اضافی آن جذب شده و در نهایت گل رس مرغوبی به دست آید.

روش آرماتور بندی گِل رُس در سفالگری:

برای جلوگیری از ترک خوردن گِل های بسیار چسبنده در هنگام خشک شدن به آنها موادی اضافه می کنند که حالت آرماتور در سیمان را داشته و مقاومت گِل را در برابر ضربه و انقباض سریع هنگام خشک شدن افزایش می دهد.

همچنین میزان انعطاف پذیری گِل را در برابر پیچش، خمیدگی بسیار زیاد و یا نازک سازی برای کارهای ظریف افزایش قابل توجهی خواهد یافت.

برای آرماتوربندی گِل برای کارهای بسیار خشن از کاه در ترکیب گِل سفالگری استفاده می شود.

اما برای ساخت اشیاء سفالی بسیار ظریف، از موی بز، گیاه دم گربه – لویی در ترکیب آن استفاده می گردد. اگر سفالگر بخواهد فرم مورد نظرش را با دست بسازد، می تواند از پشم شیشه نیز استفاده نماید.

این ماده از لویی بهتر بوده و درهنگام حرارت دهی و پخت در کوره ذوب شده و به استحکام گِل پخته شده نیز می افزاید. البته باید توجه داشت که پشم شیشه به سلامت پوست دست هنرمند صدمه می زند و باید با احتیاط از آن استفاده شود.

روش دوغاب ریخته گری در سفالگری:

گاهی برای تولید انبوه محصولات سفالی – سرامیکی از تکنیک دوغاب ریخته گری استفاده می شود. دوغاب را ابتدا در قالب های گچی ریخته و سپس صبر می کنیم تا آب اضافی آن توسط گچ جذب شود و دیواره نازکی در اطراف قالب ایجاد شود.

سپس دوغاب اضافی را را بیرون ریخته و می گذاریم تا جسم گِلی از قالب گچی جدا شود. قوری های و بیشتر ظروف کاربردی چینی در کارخانجات با این روش ساخته و تولید انبوه می شوند.

برای ساختن دوغاب کافی است که به اندازه نصف مقدار خاک رس مصرفی ، آب را با آن نرکیب کرد.

برای کاهش مصرف آب و ته نشین نشدن دوغاب از ماده ای به نام سیلیکات سدیم همراه با کربنات سدیم استفاده می شود. مقدار مصرف این ماده در دوغاب ریخنه گری بین دو تا سه درصد در ۱۰۰ سی سی دوغاب است.

آماده سازی گِل مورد نیاز برای ساخت سفال:

یکی از مهمترین قسمت های کار سفالگری، تهیه و ورز دادن گِل مورد استفاده می باشد. اگر گل زیاد نرم یا سفت باشد و دارای حباب هوا، ذرات ناهمگون باشد کارایی لازم را برای سفالگری به ویژه تکنیک چرخکاری را نخواهد داشت.

بنابراین قبل از شروع کار گل باید به طور کامل ورز داده شود تا دارای بافتی نرم متناسب و فاقد حباب باشد.

برای ورز دادن گِل، ابتدا گل را با یک سیم فلزی به دو قسمت مساوی تقسیم کرده و هر قسمت را با شدت بر روی تکه گِل زیرین می کوبیم.

سپس آن را به شکل یک گلوله در آورده و شروع به ورز دادن می نماییم. حرکت ورز دادن عبارت است از پیچش گل در خود با کمک کف دست، ورز دادن گل باید ابتدا توسط یک استاد کار انجام شود تا هنرجویان با این کار خوب آشنا شوند. مهارت در ورز دادن گل، یکی از نکات مهم در هنر سفالگری می باشد.

اگر در هنگام کار سفالگری، گِل بسیار نرم باشد باید آن را روی صفحه گچی ورز داد ولی این کار را نباید زیاد طولانی انجام داد زیرا گل به سرعت خشک شده و آب خود را از دست می دهد.

اگر گل سفالگری خیلی سفت شده باشد، باید آنها را به صورت ورقه ورقه کرده و با دوغاب گل آغشته کرده و دوباره آن را ورز دهیم تا گِل مناسب و نرم برای ساخت حجم سفالی به دست آید.