درباره نقوش و انواع اسلیمی | مجموعه هنر خورشید

نقوش اسلیمی در هنر نقاشی ایران

پیشینه و مفهوم واژه نقوش اسلیمی:

نقوش اسلیمی نقشی است که از گذشته های دور برای آذین کردن ظروف، دست بافته ها، حجاری ها و دیگر صنایع هنری و کاربردی به کار رفته و دارای جایگاه ویژه ای در تزیین و طراحی نقاشی ایرانی می باشد.

این نقوش از دوره های سلجوقی و تیموری به این نام شهرت یافته و به مرور زمان در دورانهای مختلف تاریخی از نظر شکل و فرم نیز تکامل ویژه ای یافته است.

نقوش اسلیمی را می توان بیشتر در حجاری ها و گچبری های دوره های ساسانی و اسلامی مشاهده کرد.

مفهوم و معنای واژه اسلیمی در کتب و فرهنگ نامه های فارسی:

در کتاب لغت برهان قاطع، واژه اسلیمی به کار برده نشده است. این کتاب که تالیف محمد حسین بن خلف تبریزی، متخلص به برهان می باشد که در سال ۱۰۶۲ ه.ق نوشته شده است و نبودن کلمه اسلیمی نشانگر این نکته است که تا آن زمان این کلمه کاربرد خاصی نداشته است.

ولی در کتاب های گلستان هنر و قانون الصور صادقی کلمه اسلیمی آمده است، بهر حال در هیچ یک از فرهنگ ها و لغتنامه های فارسی تعریفی همه جانبه از واژه اسلیمی وجود ندارد و اغلب واژه شناسان شاخه اسلیمی را با حرکت اسلیمی اشتباه گرفته اند.

در فرهنگ فارسی معین در مورد واژه اسلیمی اینگونه نوشته شده است:

از طرح های اساسی و قراردادی هنرهای تزئینی ایرانی، مرکب از پیچ و خم های متعدد که انواع مختلف آن با شباهت به عناصر طبیعت مشخص می گردد.

این تعریف بسیار خلاصه بوده و از شاخه اسلیمی صحبتی نشده و فقط به گردش آن اشاره شده است، حال آنکه گردش اسلیمی با شاخه اسلیمی تفاوت دارد و به طور معمول شاخه اسلیمی و بند اسلیمی با هم برای تزئین به کار می روند و کمتر به صورت تنهایی و منفرد استفاده می شوند.

واژه اسلیمی در فرهنگ فارسی عمید این چنین تعریف شده است:

نوعی از نقش و نگار که عبارت است از خطهای پیچیده که در کتیبه ها و همچنین آن را در دیگر آثار نقاشی ایرانی نیز ترسیم می کنند.

در دایره المعارف فارسی مصاحب آمده است که: اسلیمی از اجزای مهم طرح های سبک ایرانی مرکب از خطوط منحنی مارپیچ که در زمینه کاشیکاری، گچبری و نقاشی به رنگهای متمایز طرح می شوند و شاخه های کوتاه و برگ و گل از ساقه مارپیچی آن منشعب می گردد.

تقاشان قدیم به دلیل شباهت طرحهای اسلیمی با حروف کوفی عقیده داشتند که نفش اسلیمی از خط کوفی به وجود آمده است و لفظ اسلیمی همان اسلامی می باشد، مانند طرح ختایی که برخی بر این باور هستند که ازچین به ایران آمده است.

امروزه بیش از پنجاه شکل متفاوت از اسلیمی وجود دارد، نوعی دیگری از اسلیمی که بر اساس خزیدن مار طرح ریزی شده به نام اسلیمی ماری شهرت دارد.

البته این تعاریف سندیت و اصالت درستی ندارند، به طور یقین در ایران کسی در مورد نقوش ایرانی تحقیق و بررسی کاملی انجام نداده است و از اینرو تاریخ نقاشی در ایران به صورت مدون وجود ندارد.

با وجود تعاریفی که از نقوش اسلیمی شده است، نمی توان اصالت و مستندات آن را قابل قبول دانست. نقش اسلیمی شکل های مختلفی دارد و الگوی آن را نمی توان از روی شباهت ظاهریشان به حیوانات برداشت نمود.

همچنین نقش اسلیمی از پیش از دوره اسلامی در ایران وجود داشته است، در نتیجه شاید بتوان گفت که نقش اسلیمی نمی تواند برگرفته از خط کوفی دوران اسلام باشد و دیگر اینکه این مطلب که نقوش اسلیمی و ختایی از الگوی چینی برداشت شده نیز قابل قبول نمی باشد، زیرا چنین الگوهای طراحی درآن دوره، در چین نیز وجود نداشته است.

از ترکیب اسلیمی های مختلف نقشه و طرح اصلی نقاشی ایجاد نمی شود، بلکه این طراح و هنرمند تذهیب کار است که با ترکیب اسلیمی ها و حرکت قوس های اسپیرال، طرحی خاص به وجود می آورد.

در واقع این قوس حلزونی است که بر روی آن شاخه اسلیمی قرار می گیرد و حرکتهای مختلف را به وجود می آورد. اگر روی این قوس گل ها و برگ های ختایی قرار گیرند، آنگاه نام این این حرکت قوسی شکل ختایی می شود و اگر شاخه اسلیمی قرار گیرد، آن را اسلیمی می نامیم.

انواع نقوش اسلیمی در نقاشی ایرانی :

نقش اسلیمی انواع گوناگونی دارد مانند: اسلیمی ساده، اسلیمی توپر، اسلیمی توخالی و اسلیمی دهن اژدری که چون دهانه آن به مقدار دهان اژدها باز است و در داخل آن نیز دو شاخه اسلیمی کوچکتر قرار دارد – شبیه به دندان های اژدها – به اسلیمی دهان اژدری شهرت یافته است.

نوع دیگر اسلیمی، اسلیمی گلدار است که در داخل آن گلهای مختلفی طراحی می شود. اسلیمی با چنگ و بدون چنگ و اسلیمی برگی همراه با چنگ و … از دیگر گونه ای اسلیمی می باشند.

استفاده از انواع اسلیمی ها بستگی به نقاش و طراح اثر دارد و برخی از هنرمندان گونه خاصی از اسلیمی را به سلیقه خود می آرایند.

از دوره ی تیموری و صفوی تا به امروز، این نقوش تغییر چندانی پیدا نکرده اند و اغلب نقاشان و هنرمندان تذهیب کار فقط از طرح های قدیمی کپی برداریی می کنند.

به طور کلی می توان گفت که نقوش اسلیمی در نقاشی، کاشیکاری، معرق، طرح و نقش فرش، انواع صنایع دستی و به ویژه در آثار هنری تذهیب ایرانی کاربرد فراوانی دارند.

در آخر از تعاریفی که در مورد نقوش اسلیمی به دست آمده است، این گونه می توان نتیجه گرفت که:

نقوش تزئینی شاخه اسلیمی از گذشته های دور در ایران وجود داشته و در طول تاریخ تکامل بیشتری یافته است و با پشتکار و صبوری هنرمندان دوره های مختلف به شکل کنونی در آمده است.
و نکته دیگر این که نقشهای اسلیمی از هنر و صنایع هنری کشور دیگری به ایران وارد نشده است، زیرا تاکنون این نقوش کمتر به این شکل و فرم ایرانی در کشورهای دیگر مشاهده شده است. شاید بتوان گفت که این نقوش از ایران به هنر و نقاشی کشورهای دیگر نفوذ داشته است.

و در آخر کلام نخستین جایگاه این نقوش زیبا و منحصر به فرد تنها در ایران بوده و روند تکامل و رشد این هنر ، فقط در ایران قابل مشاهده و بررسی می باشد. با بررسی نقوش اسلیمی به جا مانده از گذشته های دور تا به امروز، می توان مدعی جایگاه اولیه این نقوش زیبا و چشمنواز در سرزمین ایران باشیم.