درباره هنر نقاشی تشعیر | مجموعه هنر خورشید

آشنایی با هنر نقاشی تشعیر

مفهوم واژه تشعیر:

تشعیر از ریشه کلمه شَعَر به معنای مو در زبان عربی گرفته شده است.

برخی از صاحب نظران معتقدند که علت نامگذاری هنر تشعیر به این واژه به دلیل شباهت نقوش به مو باریک و نازک می باشد.

در برخی از کتاب ها نیز از تشعیر به عنوان شاخه ای از هنر تذهیب نام برده شده است و آن را هنری شعر گونه و لطیف می دانند.

مفهوم و کاربرد هنر تشعیر در نقاشی ایرانی :

از هنر تشعیر که نوعی تزیین در نقاشی سبک ایرانی می باشد، برای تزیین حاشیه متون و نگارگری به کار برده می شود و از گذشته تا به امروز دارای جایگاه ویژه ای در هنر کتابت و کتاب آرایی در ایران می باشد.

از دیگر تعاریفی که برای هنر تشعیر به کار می برند این است که:

تشعیر به آن دسته از نقوشی می گویند که در آثار نگارگری و نسخ خطی ایرانی به کار می رود و همچنین شامل خطوط و نقوش مختلفی است که گاهی نیز به صورت نقوش حیوانی مانند: تصاویر پرندگان افسانه ای، هما، شاهین، سیمرغ و همچنین جانوران، شیر، آهو، اژدها و … نیز ارایه می گردد.

خطوطی که درهنر تشعیر به کار می رود از نقوش اسلیمی، ختایی، ساقه و برگ و … مشتق شده است.

هنر تشعیر در حاشیه های پهن کتاب های نفیس و مصور، روی لباس های زربافت و … به کار برده می شود.

یکی از تفاوت های تشعیر با تذهیب در این است؛ که در تشعیر فقط از یک یا دو تا سه رنگ اصلی برای رنگ آمیزی نقوش و آن هم بیشتر رنگ طلایی استفاده می شود. در صورتی که در نقاشی تذهیب نگاری تنوع رنگی بسیار بالایی وجود دارد.

پس از آثار هنری تشعیر که در دوره مانی و دوره ساسانی به تصویر درآمده است و نمونه هایی از آن نیز موجود می باشد، از دوره های متمایز هنر تشعیر ایرانی باید از دوره اسلامی، سلجوقی، دوره مغول، دوره تیموری، دوره صفوی، دوره های افشار، دوره زندیه و دوره قاجار نیز نام برد.

هنر تشعیر نیز همانند تذهیب در نخستین سده های ه.ق و ابتدا با تزیین حاشیه متون و سرآغاز فصول در کتابت قرآن آغاز شد و در نهایت پس از مدتی الگویی شد برای تزیین کتابهای نفیس دیگر آن دوره تاریخی.

آرایش یک قطعه با هنر نقاشی تشعیر از آن جهت جالب و ویژه می باشد که خط و یا تصویر اصلی را درهم و خسته کننده جلوه نمی دهد.

به همین دلیل اغلب حاشیه های نگارگری های قدیمی را با تشعیر زینت می دادند و این هنر زیبا در زمان تیموریان و صفویان به اوج کمال خود رسید.

بسیاری از نسخ خطی دوره صفویه دارای حاشیه بزرگی است که مناظر طبیعی و اشکال انسانی و حیوانی بر آن نقاشی شده و رنگ طلایی در آنها به کار رفته است، البته در برخی موارد نیز برای ایجاد تعارض رنگ نقره ای هم کاربرد داشته است.

اسلوب نقاشی تشعیر و تذهیبی که در زمان شاه طهماسب به کار رفته است؛ طی قرن های ده و یازده نیز همچنان ادامه یافت. ضمن آنکه در قرن یازدهم رنگها شفاف تر و تزیینات برگ نخلی و شکل ها و فرم های نباتات نیز در حاشیه های کتابها به کار گرفته شده است.

ازهنرمندان تشعیرکار معروف دوره های قبل می توان به صالح مُذهب، میرزا عبدالعلی مذهب و میرزا شکراله اشاره نمود.

همچنین تعدادی از تذهیب کاران نیز در هنر تشعیر چیره دست بودند، همان گونه که از هنرمندان برجسته تشعیر کار بودند که به نهایت زیبایی هنر تذهیب را نیز انجام می دادند.

آشنایی با ابزار و رنگهای مورد نیاز نقاشی تشعیر :

ابزار کار هنر نقاشی تشعیر همان ابزار کار نقاشی در تذهیب می باشد و رنگ سفید با استفاده از رنگ هایی که در متن کار به کار می رود، پوشش داده و در نهایت متن کار به رنگ های متنوعی در می آید.

برای رنگ آمیزی در تشعیر به صورت اصولی باید فقط از رنگ طلایی و یا مشتقات آن مانند: طلایی متمایل به سبز – رنگ مسی، طلای متمایل به قرمز – رنگ شنجرفی، طلایی متمایل به زرد و نارنجی – رنگ اشرفی استفاده شود و همچنین از همین طیف رنگی برای رنگ آمیزی متن کار نیز استفاده می شود.

البته در هنر تشعیر به طور معمول از طلای یک رنگ یا دو رنگ روی زمینه و با رنگی تیره تر از رنگ زمینه کار می شود، گاهی نیز دیده می شود که از رنگ دیگری جز طلایی برای رنگ آمیزی نقوش استفاده می شود، اما در این مورد خاص نیز فقط از رنگ اخرا که قرمز متمایل به قهوه ای است با تونالیته هایش و رنگ آبی استفاده می کنند.

از این رو می توان نتیجه گیری کرد که در هنر تشعیر همه رنگ ها کاربرد نداشته و دایره رنگ ها در رنگ آمیزی محدود می باشد.

استادان فن هنر تشعیر، این سبک از نقاشی را بر پایه رنگ های کاربردی آن به دو دسته با نام های تشعیر مطلا و تشعیر الوان نامگذاری کرده اند.