آشنایی با انواع خاک در سفالگری

 خاک و ترکیبات مورد مصرف در تولیدات سفال – سرامیک

انواع خاک برای سفالگری:

خاک های مورد استفاده در سفالگری به دو گروه خاک های اولیه و خاک های ثانویه تقسیم می شوند که مهم ترین آنها از لحاظ کیفی و کاربردی عبارتند از:

• خاک کائولن :

مهم ترین و عمده ترین خاک از دسته خاک های اولیه، خاک کائولن می باشد که به آن خاک چینی نیز گفته می شود و در مقایسه با خاک های ثانویه از شکل پذیری کمتری برخوردار بوده و دارای دانه بندی درشت تری نیز می باشد.

کائولن خاکی است با درجه خلوص بسیار زیاد که در درجه حرارتی معادل ۱۷۵۰ درجه سانتی گراد پخته می شود و پس از پخت به رنگ سفید در می آید. از این خاک به خاطر اینکه دارای درجه خلوص بالایی می باشد در تهیه لعاب و همچنین صنعت کاغذ سازی نیز استفاده می شود.

این نکته قابل ذکر است که برای دستیابی به کائولن خالص تر اقدام به شستشوی آن می کنند تا خاک کائولن شسته شده و با درجه خلوص بسیار بالایی به دست آید، به این ترتیب کیفیت بدنه و همچنین کیفیت لعاب نیز افزایش می یابد.

مهم ترین معادن خاک کائولن در کشور چین قرار دارد و ظروف چینی کشور چین به خاطر استفاده از کائولن مرغوب در صنعت سرامیک سازی در جهان شناخته شده است.

از معادن خاک کائولن در ایران می توان به معادن این نوع خاک ارزشمند در زنوز واقع در ۱۰۵ کیلو متری تبریز اشاره کرد.

اکثر هنرمندان سفالگر تبریزی تنها از این نوع خاک استفاده می کنند که برای نمونه می توان از برادران قابچی – استاد عباس و احمد قابچی – که در زمینه سفالگری با گل سفید خاک زنوز سالهای طولانی فعالیت داشته اند را نام برد.

• خاک بال کلی:

بال کلی از معروف ترین خاک های ثانویه است که بر خلاف کائولن دارای دانه های بسیار ریز و آهن زیادتر بوده و از این رو خاصیت چسبندگی آن نیز خیلی زیاد است.

نقطه ذوب بال کلی از خاک کائولن پایین تر است و رنگ آن در حالت طبیعی به واسطه وجود ناخالصی ها تیره رنگ بوده و در هنگام پخت و بالا رفتن درجه حرارت کوره، ناخالصی ها موجود در آن از بین می رود و رنگ آن روشن شده و به رنگ کرم  یا شیری در می آید.

خاک های بال کلی و کائولن هر دو مکمل یکدیگر هستند و به همین جهت در سفالگری این دو خاک را برای مصارف مختلف با درصد های متناسب و کاربردی آن با هم مخلوط می نمایند. خاک بال کلی بیشتر در نزدیک معادن زغال سنگ و دلتای رودخانه ها استخراج می شود.

این نوع از خاک سفالگری در ۱۳۰۰ درجه سانتی گراد متراکم و محکم شده و درصد انقباض آن ۲۰ درصد می باشد و از این خاک برای اصلاح گِل هایی که چسبندگی کمتری دارند در ترکیبات اولیه خاک سفالگری استفاده می شود؛ ولی مقدار درصد ترکیبی آن نباید بیشتر از ۱۵ درصد باشد.

• خاک رُس قرمز:

این خاک از آن دسته از خاک های سفالگری است که همیشه مورد توجه سفالگران و هنرجویان بوده است؛ زیرا که دارای خاصیت شکل پذیری بسیار خوبی در فرم دهی با دست و چرخ سفالگری است.

این نوع از خاک رُس قرمز در مجاورت رودخانه ها به وفور یافت می شود و شهر لالجین یکی از عمده ترین مکان های بهره برداری و تولید سفال با این نوع خاک می باشد.

خاک رُس از نوع خاک های ثانویه است و دارای مقادیر فراوانی از اکسید آهن است که بعد از پخت به رنگ های زرد تیره، قرمز آجری و یا نارنجی در می آید که این تنوع رنگی بستگی به درجه پخت و اتمسفر کوره دارد.

اکسید آهن موجود در این خاک، نقش مهمی به عنوان کمک ذوب داشته و به همین دلیل درجه پخت سفال را پایین می آورد. این نوع خاک به خاطر داشتن ناخالصی زیاد بعد از پخت دارای تخلل فراوانی می باشد و در درجه ۱۱۰۰ درجه سانتی گراد نیز به طور کامل ذوب می شود.

خاک رُس قرمز از عمده ترین خاک مصرفی در صنعت سفالگری در ایران می باشد.

• خاک نسوز:

این خاک به واسطه آلومین زیاد و ناخالصی کم دیر گداز بوده و در مقابل حرارت مقاومت زیادی از خود نشان می دهد.

از آن برای ساختن آجرهای نسوز و کوره های ذوب فولاد استفاده می کنند. خاک نسوز در حالت طبیعی به صورت دانه بندی درشت و کلوخه است و برای استفاده از آن ابتدا در آسیاب های مخصوص تبدیل به پودر شده و قابلیت کاربردی پیدا می کند.

خاک نسوز در اثر حرارت به رنگ های شیری، کرم یا قهوه ای در می آید و در اکثر اوقات با خاک های دیگر مخلوط شده که در نتیجه نقطه ذوب را افزایش داده و باعث افزایش خاصیت چسبندگی گِل و همچنین استقامت بیشتر آن می گردد.

• خاک استون ور:

این نوع خاک از انواع خاک های ثانویه است و به بال کلی شباهت زیادی دارد و تنها تفاوت این دو نوع خاک به خاطر وجود مقدار ناخالصی بیشتر در خاک استون ور می باشد.

این نوع خاک جهت ساختن ظروف استون ور به تنهایی استفاده می شود. در شهر نطنز محصولات متنوع سفالی با این نوع خاک ساخته و پرداخته می شود.

خاک استون ور در دمای ۱۲۰۰ تا ۱۳۰۰ درجه سانتی گراد در کوره سفالگری پخت می شود و پس از پخت رنگ آن از خاکستری روشن تا شیری رنگ متغیر است.

از این نوع خاک به دلیل دمای پخت بالا در ایران کمتر استفاده می شود و تنها  در شهر نطنز نوعی از این خاک  مورد استفاده سفالگران قرار می گیرد. خاک استون ور در کشورهای غربی کاربرد فراوانی برای تولیدات آثار هنری سفال دارد.

• خاک بنتونیت:

این خاک از خاکسترهای آتشفشانی به وجود آمده است و در دو نوع سدیم دار و کلسیم دار کاربرد دارد.

از خاک بنتونیت به تنهایی استفاده نمی شود بلکه به دلیل خاصیت چسبندگی مناسب آن و همچنین قدرت شکل پذیری، از آن به مقدار بسیار کم در حدود یک تا دو درصد به سایر خاک های سفالگری اضافه می گردد.

همچنین از خاک بنتونیت که در ایران منابع فراوانی دارد در لعاب های سرامیکی استفاده می شود و به عنوان تعلیق کننده در لعاب کاربرد فراوانی دارد.

• ---

  مجموعه هنر خورشید | بهار | ۱۳۹۹ شمسی .

  © تمامی حقوق این وبلاگ محفوظ و متعلق به مجموعه هنر خورشید میباشد.