نظر اجمالی بر تاریخچه هنر سفالگری
بررسی سیر تکامل سفالگری در دوره های مختلف تاریخی
پیدایش هنر سفالگری:
هنر سفالگری و ساخت سفالینه در جهان قدمت هزاران ساله داشته و از دوران پیش از تاریخ تا به امروز همگام با زندگی بشر راه طولانی را پیموده است.
سفال که یکی از قدیمی ترین ساخته های دست بشر است که در گذر زمان همراه با تحولات تاریخی و اجتمایی تکامل یافته و از نظر منطقه تولید، جنس، شکل، رنگ، نقش، تکنیک ساخت و کاربرد مورد توجه باستان شناسان قرار گرفته است.
سفال های به جا مانده از دوران های گذشته و مرتبط با سکونت اقوام مختلف در فلات ایران، تمایز و طبقه بندی این سفالینه ها را ممکن ساخته است، به طوری که در نواحی شمال، سفال خاکستری و نواحی غربی، سفال نخودی و در تمدن ایلام، سفال منقوش ساخته شده است.
ایجاد نقوش روی این ظروف سفالی، در ابتدا در سطح بیرونی ظرف و سپس در سطح داخلی آن مشاهده شده است. بیشتر این ظروف به شکل کاسه، کوزه های پایه دار، لیوان وهمچنین ظروفی شبیه به شکل و فُرم حیوانات می باشند.
سفالگر پیش از تاریخ با خطوط ساده اشکال جانوران و انسان را بر ظروف سفالی نقاشی کرده است.
مطالعات باستانشناسی نشان می دهد هنرمند سفالگر در آن زمان، با خطوط موّاج موازی درون یک دایره و مستطیل، به آب و مثلثی که سطح آن چارخانه بندی شده، به کوه و مربعی که با خطوط افقی و عمودی تقسیم شده اشاره کرده است.
سفالگر خطوط موّاجی را بر سفال کشیده است که احتمالاً به زمین زراعی اشاره کرده و روی ظروف نقوش جانورانی شامل بز، قوچ، گوزن، گاو، پرندگان را ترسیم نموده است.
نخستین نقوش به کار رفته در سفالینه های ایرانی: شامل اشکال هندسی و سپس نقش جانورانی چون بز، قوچ، اسب و … ماهی و پرندگان مانند غاز ، لک لک ، مرغابی بوده و در نهایت تنوع نقوش و خطوط به شرایط زندگی و اعتقادات قومی اختصاص یافته است.
یکی از مناطق تاریخی مورد کاوش ، گنج دره در استان کرمانشاه می باشد که یافته های آن به هزاره ی هشتم پیش از میلاد تعلق دارد.
در محلی به نام غار کمربند در مازندران، ظرف سفالی متعلق به دوران نوسنگی یافت شده که از نوع سفال بسیار نرم می باشد که با حرارت پائین پخت شده است.
در غار دیگری در نزدیکی همین غار، به نام غار هوتو سفالی پیدا شده که شباهت زیادی به سفال منطقه چشمه علی در شهر ری دارد.
در محوطه های باستانشناسی در چشمه علی تهران، تپه سیلک کاشان و تپه زاغه در نزدیکی قزوین سفالینه هایی کشف شده که با دوره اول تفاوت دارد و متعلق به هزاره های ششم و پنچم پیش از میلاد میباشند.
ماده مورد استفاده برای ساخت آنها خاک رس، کاه و دانه های گیاهان است که دارای چسبندگی زیاد و سخت بوده است. اما از آنجا که نمی توانستند حرارت را کنترل کنند رنگ ثابتی ندارند.
رنگ این سفال ها از خاکستری به خاکستری تیره و سیاه و حتی سبز مشاهده شده و در اشکال محدود شامل کاسه هایی با قاعده مقعر و حجم مدور بوده است. رنگ داخلی ظروف سرخرنگ و نقوش هندسی روی آنها ترسیم شده است.
سفالهـایی که از تـپه موسیان در ۱۶۰ کیلومتری شوش و از سومر و تـل حلف در عراق و از شمال غربی هـندوستان ، بلوچستان و همچنین در فلات ایران، در تـپه حصار و تورنگ تـپه و سیلک، یا در قسمت شرق تا آنائـو که در تـرکستان است جزو این گروه و سفالهای شوش نامیده می‌شود.
سفال هـایی که بـنام شوش اول معـروف هستند مـتعـلق به ۳۵۰۰ تا در حدود ۲۵۰۰ پـیش از میلاد مسیح است..
باستان شناسان تعـداد زیادی ظروف سفالین پـیش از تاریخ را در منطقه ای از شرق ایران تا عراق و از قـفـقاز تا دره سند را از زیر خاک بـیـرون آوردند که در شیوه و سبک ساخت با پـیـشرفـت خاصی همراه می باشند.
پیدایش چرخ سفالگری در ایران:
نمونه های سفالین کشف شده در سیلک کاشان نشان می دهد که تا پیش از اختراع چرخ سفالگری در هزاره چهارم پیش از میلاد، هنر سفالگری با کنترل حرارت پخت و در اشکال متنوع تری و همراه با مهارت بیشتری نسبت به گذشته و با تزئیناتی شامل شکل جانوران و گلها تولید شده اند.
اما با اختراع چرخ سفالگری پیشرفتی در ساخت ظروف به اشکال منظم و شکل قرینه و با کیفیت بهتری همراه است. سفالینه های زیادی در نقاط مختلف ایران پیدا شده که نمایانگر ارتباطات اقتصادی و فرهنگی میان اقوام آن روزگار است.
در هزاره سوم پیش از میلاد در مناطق باستانی یانیک تپه در اردبیل، تورنگ تپه در گرگان، تپه حصار در دامغان سفال خاکستری و از اواسط هزاره دوم پیش از میلاد، تولید سفال خاکستری براق در فلات ایران گسترش یافت.
در هزاره دوم پیش از میلاد ظروف سفال مصرفی شامل کاسه و پارچ ساده بدون تزئینات به رنگهای خاکستری، خاکستری تیره، سرخ و قهوه ای و نقوش هندسی یافت شده اند.
زیباترین ظروف متعلق به این دوره، با اشکال و فرم های جانوران و انسان هستند که عمدتأ در مناطق گیلان، مارلیک و املش کشف شده اند.
تعدادی از این سفال ها بعنوان ظروف خانگی و برخی نیز در مراسم مذهبی کاربرد ویژه ای داشته اند. روند ساخت این نوع ظروف سفالی تا نیمه هزاره اول پیش از میلاد ادامه داشته است.
در تپه قبرستان دشت قزوین نمونه های مشابه سفالینه های تپه سیلک کاشان و تپه عصار نزدیک دامغان کشف شده که همه متعلق به این دوره می باشند.
در کاوش های تپه نوش جان در ملایر و در بیستون و مناطقی از کردستان در زیویه نیز نمونه هایی از این دوره سفالگری بدست آمده است.
یکی از مهمترین نو آوری های هنر سفالگری در این دوره استفاده از لعاب برای پوشش سطح بیرونی سفال می باشد.
پیشینه استفاده از لعاب درصنعت سفالگری ایران در معبد چغازنبیل بر روی آجر های لعاب دار به قرن سیزدهم پیش از میلاد می رسد.
لعاب دادن با ظهور هخامنشیان در قرن ششم پیش از میلاد با پیشرفتهای زیاد همراه بود. ظروف ساده ی سفالین ظریف بسیار پیشرفت داشته و اشکال جدید جام شاخی شکلی نیز مشاهده شده است و همچنین ظروف نقشدار و طرح سفالینه ها تکامل پیدا کرده اند.
در این دوران تکنیک هایی که در هنر و صنعت سفالگری بکار برده می شد مشابه کار روی فلزات است. کاوشهای انجام شده در محوطه ی تخت جمشید نشان می دهد که پوشش دیوارها از آجرهای لعابی و دارای تزئینات با تصاویر جانوران و سربازان همراه بوده است.
سفالگری در دوره پارت ها:
آثار سفال به جای مانده از این قوم در محوطه های باستان شناسی در کنگاور، شهر قومیس، والیران، اکباتانا، دشت گرگان، گیلان و سیستان نشان می دهد که هنر سفالگری در این دوره در مناطق مختلف یکنواخت بوده ومتمایز ازسفالینه های سوریه و بین النهرین است.
سفالینه های ساده در دو رنگ خاکستری و سرخ ساخته شده است که بیشترین مورد مصرف را داشته اند. انواع خاکستری شامل پیاله های کوچک، خمره های بزرگ با کف مقعر و بدون تزئین و نوع سرخ شامل کاسه و پارچ و تابوت سفال به شکل خمره های بزرگ از نوع خاکستری بوده و لبه ی برگشته ای داشته است.
یکی از دست آوردهای دوره پارت، لعاب قلیایی است. این ظروف متأثر از فرهنگ شرق دور تولید شده اند و همگی دارای تزئینات بوده و تغییرات اعتقادی، منجر به ساخت تابوت های سفالی شده است.
سفالگری در دوره ساسانیان:
در دوره ساسانیان هنر سفالگری دوره پارت ها ادامه می یابد اما ظروف خاکستری و تابوتهای سفالی دیگر ساخته نمی شوند.
سفالینه های بزرگ سرخ از نوع خمره ها، کوزه، انواع کاسه دارای لبه بلند و برگشته ساخته شده و سطح آنها دارای نقوش با خطوط موجدار، هندسی، گلها و گاهی نوشته های با خط پهلوی هستند.
نمونه هایی از این ظروف سفالی در تخت سلیمان، غوبیره نزدیک کرمان و تخت نصر در استان فارس پیدا شده است.
سفالگری بعد ازسلسله ساسانیان:
در دوره اولیه اسلامی، سفالگری همانند دوره پارتـهـا و ساسانـیان ادامه داشت. نمونه های سفال از آن دوره تاریخی در زنجان، آمل و ساری پیدا شده است.
ظروف سفالی بدون لعـاب که در قـالبهای فشاری آراسته و تـزیـین شده و یا ظرفـهایی با لعـاب آبی یا فـیـروزه ای بوده که از خاک رس ساخـته و پـیش از پـخـتـن ظرف در کوره با کنده کاری تزیین شده اند.
دراین دوره ظروف چـیـنی که از کشور چـین آورده شده بودند، سبب تـشویق هنرمندان ایرانی گردیدند به طوری که در تـقـلـید از چـیـنـی های سبک تانگ آنقـدر پیشرفت کردند که در نظر اول قابل تشخیص نبود.
آشوریهـا در قرن هـشتم پـیش از میلاد مسیح، برای بدست آوردن رنگ سفـید کـدر، ترکیب اکسید روی را در لعـاب هـای سربی خود به کار می بردند.
لعـاب جـدید رنگ کاملا سفـید داشت و کاربرد گـل رس سفـید را از بـین برد. این تکنیک از ایران به سرعـت به تمام کشورهای اسلامی تا اسپانیا گسترش یافت و سپس به ایتالیا آمد و به نام ماجولیکا معرفی شد.
از ایتالیا به آلمان، هـلـند، انگـلستان برده شد و در هـلـند، انگـلستان به نام چـینی دلفت معـروف شد.
سفالگری دوره سلجوقی:
در زمان سلجوقـیان ایران به یکپارچگی رسید و پیشرفت چشمگـیری در تـمام هـنرهـا، صنایع وعـلوم بوجود آمد.
در این دوره حـکاکی، برجسته کاری، شبکه سازی، قـلمزنی ، مطلا کاری و میناکاری بر روی ظروف سفالین به کار گرفته شد و این نشانگر این است که استاد سفالگر از هنر نقاشی و طراحی نیز بهره مند بوده است.
لعاب زرین فام سلجوقی نیز از شاهکارهای هنر سفالگری دوره سلجوقی محسوب می شود و از شهرت جهانی برخورداراست.
در این دوره تکنیکی برای ساخت یک ترکیب خمیر نرم ابداع شد که به کارگیری لعـاب قلیائی را آسان می کرد. در این روش دانه های دُر کوهـی و خمیر شیشه ای لعـاب قـلیایی را به خاک رس اضافه می کردند که پس از پخـت سطح نیمه شفاف و سختی به دست می آمد.
بدنه ظروف سفالین سبکتر شدند و مشابه ظروف چینی وارداتی شدند که در آن زمان بسیار مورد توجه بوده است. در دوره سلجوقی شهر ری، کاشان، جرجان و نیشابور مهمترین مراکز تولید سفال در ایران بودند.
سفالگری دوره ایلخانی:
در سالهای ۱۲۲۱- ۱۲۲۰ میلادی، در پی حمله مغولان به ایران، مناطق وسیعی از این سرزمین به ویژه شهر ری، نیشابور و جرجان به نابودی کشیده شدند.
شهر کاشان پس از ویرانی به سرعت بازسازی شد و تولید سفال در آن شهر ادامه یافت. ایلخان ها یک سلطنت مستقل درایران، نخست به پایتختی مراغه و سپس تبریز تشکیل دادند.
سپس آنها به اسلام گرویدند و زبان و فرهنگ و رسوم ایرانیان را پذیرفتند و در قرن ۱۳ میلادی بازسازی و ساخت عمارت را آغاز کردند.
سفالگری دوره تیموری:
حمله ی تیمور به ایران در سال ۱۳۹۳ میلادی باعث نابودی شهرهای جرجان، اصفهان، شیراز و کرمان شد و برخی از هنرمندان به سمرقند، پایتخت تیموری برده شدند.
در دوره سلطنت شاهرخ دوره شکوفایی مجدد هنر ایرانی به ویژه معماری آغاز شد و اهمیت کمتری به هنر سفالگری داده شد و صنایع فلزی و اسلحه سازی رونق بیشتری گرفت.
در اواخر دوره ایلخانی و اوایل دوره تیموری، نفوذ هنر سفالگری دوران سلجوقی ادامه یافت اما با ادامه دوره تیموری این صنعت با رکود مواجه گشت.
سفالگری دوره صفویه:
در سال ۱۵۰۱ میلادی پس از ۸۵۰ سال فرمانروایی بـیگـانگـان، شاه اسماعیل سلطنت صفویه را بنیاد نهاد و در زمان شاه عـباس بـزرگ که خود صنعـتکـار و بازرگـانی باهـوشی بود، استادان فن و هنر را جمع کرده و دراصفهان کارگاه هـای صنعـتی بـیشماری را بنیاد نهـاد.
این دوران در واقع با رنسانس هنر سفالگری همراه بود و بسیاری از تکنیک های قدیمی دوباره به کار گرفته شد. شاه عباس علاقه زیادی به ظروف زیـبای چـینی داشت و نمونه های زیادی را نیز جمع آوری نمود که از این مجـموعـه در آرامگاه شیخ صفی نگهداری می شود.
وی همچنین برای فراگیری و پیشرفت سفالگران ایرانی، هنرمندان سفالگر چـینی را برای آموزش به ایران دعـوت کرد. در این دوران نه تنها هنر سفالگری احیا شد بلکه نو آوری های این دوره باعث شد که ظروفی با ظرافت خاص، سبک و شفاف همانند ظروف چینی ساخته شود.
همچنین ظروفی به نام گمبرون نیز در این دوره تولید شدند که دارای بدنه سفید، متراکم و نیمه شفافی بود که تا قبل از دوره صفوی در ایران تولید آن متداول نبود.
در دوره صفویه تولید انواع کاشی، از جمله کاشی معرق ادامه یافت و یکی از زیباترین کاشی های معرق در مسجد شیخ لطف اله در اصفهان قابل مشاهده است.
البته در همین دوره برای نخستین بار نوعی کاشی دیگر به نام کاشی هفت رنگ ابداع شد که نمونه های زیبای آن را در مقیاسی گسترده در مسجد شاه در اصفهان موجود می باشد.
پس از دوره صفویه به تدریج سفالگری به دلیل بی توجهی به این هنر، واردات بی رویه محصولات و ظروف چینی از رونق افتاد.
در دوره قاجار استفاده از کاشی هفت رنگ برای تزیین نمای ساختمان مرسوم گشت.
برای طرح ها و نقوش کاشی ها از نقوش اسلیمی، ختایی، گلدان های پرگل، پرندگان، نقش شیر و خورشید و گاه چهره شخصیت های دوره صفوی استفاده می کردند. شاخصه ی کاشی های دوره قاجار، رنگ مایه های اصلی آن می باشد که شامل: لاجوردی، فیروزه ای، زرد، نارنجی، صورتی، قرمز، سبز، قهوه ای، طلایی، سیاه و سفید است.
از نمونه های بارز کاشی های دوره قاجار، می توان به کاشی هفت رنگی موجود در باغ ملی تهران، دروازه ارگ سمنان، نارنجستان قوام شیراز و کاخ گلستان تهران اشاره کرد.
البته چند نمونه از کاشی های هفت رنگ نیز با مضمون شاهنامه فردوسی در موزه آبگینه و سفال در تهران موجود می باشد.
مجموعه هنر خورشید | زمستان | ۱۳۹۷ شمسی .
© تمامی حقوق این وبلاگ محفوظ و متعلق به مجموعه هنری خورشید میباشد.